DE WIELEN ROUTE
Omgeving Elshout - Heusden 21 km

© L.A.W.V.VIA-VIA

Vertrekpunt
Afstand
Korte karakteristiek






 Elshout
Ongeveer 21 km.
De route voert ons door het voor het Land van Heusden en Altena unieke polderlandschap, over eeuwenoude dijkjes en langs dode Maasarmen die nog goed zichtbaar zijn in het landschap. Een tocht langs schitterende wielen. Met op de route het monumentale vestingstadje Heusden. Een route met zicht op de Bergsche Maas. Kortom een afwisselende route met veel natuurschoon en wielen onderweg, typische huizen langs de dijk, een fort en het pitoreske Heusden.

ROUTEBESCHRIJVING

Het is woensdag 2 januari als we op pad gaan. Langzaam trekken de laatste mistflarden op en het fraaie zonnige winterweer belooft ons een prachtige dag. Plaats van samenkomst is de carpoolplek in Waalwijk aan de A59. Om 8.45 uur is iedereen present en vertrekken we naar ons vertrekpunt in Elshout, via de molen in Drunen, bij de kruising van de zeedijk met de Kapelweg. Hier staat bij de picknickplaats een kunstwerk. Het vormt een onderdeel van een driedelig kunstwerk van Tine van de Weyer waarmee het samengaan van Drunen met de annexen Elshout en Giersbergen met Vlijmen en Heusden wordt gesymboliseerd. Het kunstwerk in Elshout heet Schaaltafel. Het kunstwerk in Giersbergen is ons ook bekend van een eerdere wandeling.

Elshout maakt deel uit van het landschap dat de Langstraat heet, net als Drunen en Waalwijk. De Langstraat strekt zich uit van 's-Hertogenbosch tot Geertruidenberg en dankt haar naam aan de weg die vóór de Sint-Elisabethsvloed van oost naar west liep. Het kenmerkende van de Langstraat is het slagenlandschap. Smalle langgerekte kavels die ontstonden door de ontginning van het veen vanaf de Maasdijk in het noorden en de zandgronden in het zuiden. Perceelsuitbreiding in de breedte was niet mogelijk zonder op de grond van de buurman te komen. Daarom werd die uitbreiding in de diepte gezocht. Zo ontstonden de zogenaamde slagen met de typerende lintbebouwing waarbij de huizen enigszins schuin langs de straat staan. De oorzaak is dat gebouwd werd op een zandrug die enigszins schuin op de slagenverkaveling ligt.

In de loop van de eeuwen groeiden de dorpen vooral in oost-westrichting van de zandrug en de dijk, min of meer evenwijdig aan de Maas. Turfwinning was een belangrijke bron van inkomsten in de Langstraat en om het inkomen aan te vullen werd al vanaf de vijftiende eeuw leer gelooid. De Langstraat had een gunstige ligging voor de leernijverheid. De noordelijke polders waren uitstekend geschikt voor het weiden van vee. De huiden konden worden schoongemaakt in het kalkarme water van onder andere het Oude Maasje.

Door Elshout lopend kwomen voorbij de Mariakapel aan de Kapelweg. Elshout heeft al sinds de Middeleeuwen grote aantrekkingskracht als Mariabedevaartsoord. Al in 1495 wordt over de bedevaart van Vlijmen naar Elshout geschreven. De legende wil dat op de Gaarsweide Maria is verschenen aan een dorstige boer en hem drinkwater heeft aangeboden. De oorspronkelijke genadekapel heeft dan ook op de Gaarsweide gestaan. De huidige kapel aan de Kapelweg is van 1966. In de kerk in Elshout staat een Mariabeeld uit de veertiende eeuw. Het is niet zeker of dit het oorspronkelijke beeld is dat vereerd werd. In 1902 werd het beeld in de kerk beroofd van de zilveren kroon en scepter. Ook werden bijna alle zilveren ex-voto's (gedenktekens aan wonderbaarlijke genezingen bijvoorbeeld) meegenomen.

© L.A.W.V.VIA-VIA

Onderweg zien we nog de resten van het oudejaarsvuurwerk. De route voert ons vervolgens door de Mariendonkstraat. De naam herinnert aan de Cisterciënzer abdij die in deze omgeving in 1439 gesticht werd. We lopen Elshout uit, over de weg naar Heusden slaan we links af een smalle ontginningsweg tussen akkers door in de richting van het Haarsteegse Wiel. De route loopt via Het Zand en even links af de Heusdense weg tot aan de brug over het Koningsvliet. Hier gaan van de verharde weg af, een pad in, op weg naar het Haarsteegse Wiel. Links van het pad wat broekbossen van wilgen- en elzenstruiken die hier in het vochtige gebied goed gedijen. Dan zien we het grote Haarsteegse Wiel, prachtig gelegen in de winterse ochtend. We klimmen tegen de dijk op om om het wiel heen te lopen. Hier gaat ook een oude sluis onder de dijk door. Informatiepanelen rondom het Haarsteegse Wiel vertellen over het ontstaan ervan toen hier de dijk over 200 meter weggeslagen was. Het wiel is 18 ha groot en met 19m een van de diepste doorbraakkolken van Nederland. Het is nu een uniek natuurgebied.

Rechts in het landschap zijn de overblijfselen te zien van de Hedikhuizensche Maas. Dat was vroeger een aftakking van de Maas die naar de haven van Haarsteeg liep. Vóór 1474 was deze tak van de Maas onderdeel van de rivier zelf. De route blijft de Hoge Maasdijk volgen, richting Hedikhuizen of Hekese, zoals de mensen hier zelf zeggen.

© L.A.W.V.VIA-VIA

Het eerste dat opvalt is links in het landschap Fort Hedikhuizen dat eens deel uitmaakte van de verdedigingswerken rondom Heusden. Tegenover het fort gaat een oude sluis onder de dijk door. Die vormt de verbinding tussen de gracht rondom het fort en de Hedikhuizensche Maas. We passeren de sluis en gaan rechtdoor. Het fort van dichtbij bekijken om te zien hoe dik de muren zijn is niet mogelijk omdat een gesloten hekwerk voor de gracht ons de weg verspert. Op de Hoge Maasdijk ligt aan de linkerkant een oud kerkje. De grafstenen liggen er nog omheen maar in de achtertuin staat een echte Indiaanse tipi (een indianentent). In het kerkje is een Indiaanse galerie gevestigd. De route voert ons door het dorp Hedikhuizen, van de Hoge Maasdijk af. Ook Hedikhuizen heeft last gehad van de strooptochten van de Geldersen en van diverse overstromingen. In februari 1795 brak de dijk maar liefst op drie plaatsen tegelijk door.

Al meteen rechts op de hoek zien we een van de prachtige panden die aan deze weg liggen. Ook Hedikhuizen is feitelijk niet meer dan een rechte weg met een kruispunt: de weg naar Herpt en naar Bokhoven. Voordat de route de Hoge Maasdijk weer op gaat en de weg niet meer voor gemotoriseerd verkeer toegankelijk is, staat er een rijtje knotwilgen aan de linkerkant. Het zijn oude knotwilgen wat onder meer te zien is aan het hol uitgroeien. De eerste ervan heeft een bijzondere vorm wat goed te zien is nu de boom niet meer in het blad zit. De dijk op, naar de Maas. Maar eerst bewonderen we nog een gerestaureerde kapitale boerderij met de nodige stallen en hooischuur. Eerst wat bankjes links langs het fietspad waar we een schitterend uitzicht over de polder hebben met in de verte de Maas.

© L.A.W.V.VIA-VIA

We komen nu op de dijk langs de Maas, ook hier een bankje. Van hieruit is het puur genieten van het landschap en het zicht op de Maas. Bij dit bankje staan informatiepanelen die meer vertellen over de geschiedenis van de Maas. De rivier was bij de Romeinen al bekend! We lezen hoe de loop van de Maas door de eeuwen heen haar loop verlegd heeft, hoe dijken moesten worden aangelegd tegen overstromingen en hoe de Bergsche maas gegraven werd en op 18 augustus 1904 als nieuwe waterverbinding door koningin Wilhelmina in gebruik werd gesteld.

We nemen alle tijd voor een rustpauze en vervolgen even later over de dijk onze wandeling in de richting van het Bernse Veer. Hier ligt aan de overkant van de rivier ligt Nederhemert. De grens tussen Noord-Brabant en Gelderland ligt midden op de rivier. Op de dijk lopen heeft ook zo zijn bijzonderheden. Je loopt even hoog als een biddende valk die zijn prooi in de lager gelegen polder aan het zoeken is.

© L.A.W.V.VIA-VIA

Dan komen Heusden en de scheepswerven in beeld. Tot voor kort een belangrijke industrietak voor Heusden, nu vergane glorie. In 1918, in 1930 en in 1933 gingen er zelfs stemmen op om de vestingwallen maar te slopen en er woningen neer te zetten voor de arbeiders of om er een rondweg te maken. Die plannen gingen niet door en al voor de Tweede Wereldoorlog werden plannen gemaakt voor de totale restauratie van Heusden. Tegen het einde van de oorlog was Heusden echter behoorlijk vernield door de Duitsers. Het prachtige stadhuis, torens en kerken zijn vernield. Pas in 1968 wordt echt met de restauratie van de stad begonnen.

Voorbij de scheepswerven gaat de route over de wallen, langs een molen naar een voetpad buiten de muren. Hier vandaan hebben we zicht op de jachthavens en de enkele pleziervaartuigen die de winterkou moeten doorstaan en in andere, mondaine havens als aan de Middellandse Zeekust niet zouden misstaan. Zo bereiken we de knusse stadshaven met de beide standaardmolens. Bij de Vismarkt komen we het vestingstadje weer binnen. De fraaie Vismarkt is in 1796 gesticht op de plaats waar eerst de gijzel- of gevangenpoort heeft gestaan. Tegenover hotel-restaurant “In de verdwaalde Kogel” met die verdwaalde kanonskogel hoog in de gevel naast een muuranker besluiten we in “het Pannekoekenhuis” onze middagpauze te houden. Lekkere warme erwtensoep met roggebrood en spek en een kopje koffie wil er bij deze vrieskou wel in!!

Tegen 13.15 uur stappen we op vanaf de Vismarkt en maken een ommetje door het vestingstadje. In 1231 was Heusden al een stad. In de zeventiende en achttiende eeuw waren er verscheidene brouwerijen in de stad en was er een levendige handel in hop die hier goed groeide. Later bracht het hier gelegerde garnizoen het meeste geld in het laatje van de bewoners. Het had een prachtig stadhuis met slagklokken en een speelwerk. In 1572 verbrandde het stadhuis met alle stadsarchieven maar het werd herbouwd in 1588 met in die tijd al vertrekken voor burgemeester, schepenen, weesmeesters en secretarissen. Op 5 november 1944 voltrekt zich opnieuw een stadhuisramp als 133 burgers van Heusden omkomen wanneer de Duitsers de toren van het stadhuis opblazen en de schuilkelders bezwijken.

Heusden heeft een rijke krijgsgeschiedenis die teruggaat tot zeker 839. In de krijgsgeschiedenis hebben ook Maarten van Rossum en de Spanjaarden een rol gespeeld. Binnen de vesting herinneren veel gerestaureerde panden er aan. Op verschillende muren is een plaquette aangebracht waarop de geschiedenis van het pand af te lezen is. Het garnizoen is pas in 1879 uit Heusden weggehaald en toen zag iedereen zijn inkomsten drastisch dalen.

Via de Oudheusdense Poort verlaten we Heusden. Ons rest nu nog de laatste etappe terug naar het vertrekpunt van vanmorgen in Elshout. Er zijn nog 6 kilometer te gaan. Via Oud-Heusden gaat de route eerst over drukke verkeerswegen in de richting van Elshout. Er zijn geen stoepen en dus is het opletten! Zo bereiken we het vochtige natuurgebied De Hooibroeken. Aan het begin van de Kooilaan staat een bankje. Over de besneeuwde fietspad gaat het in westelijke richting. Links van het fietspad, ongeveer in het midden van de 2 km lange Kooilaan, ligt eendenkooi Ter Kwak. De eendenkooi is vanaf het fietspad niet zichtbaar.

Eendenkooien zijn er genoeg te vinden in deze omgeving. Het is een unieker Nederlands product dan klompen bijvoorbeeld. Zo'n eendenkooi is niet ‘letterlijk een kooi of hok. Vanuit de lucht gezien lijkt het op een roggenei en zo wordt het in het kaartbeeld ook meestal aangegeven. Het bestaat uit een grote waterplas met 4 vangarmen er aan in de vier windrichtingen. De plas wordt omgeven door rieten schermen zodat de kooiker (de man die de eenden uiteindelijk vangt) voor de eenden onzichtbaar blijft. Op de plas zit de zogenaamde stal. Dat zijn de eenden die de plas als vaste pleisterplaats kennen. Die kennen ook de kooiker en laten zich de vangarmen niet meer inlokken. Die eenden lokken wel wilde eenden uit de omgeving. Eenden zijn van nature nieuwsgierig. Daar wordt gebruik van gemaakt. De kooiker werkt samen met een kooikerhondje met een pluimstaart. Dat hondje loopt langs een laag scherm of langs begroeiing langs de kant in de richting van de vangarm die op de wind ligt. De pluimstaart verschijnt en verdwijnt en zo lokt hij de wilde eenden in de richting van de kooiker. Daar komt dan nog wat lokvoer bij en de eenden zwemmen in een fuik waar de kooiker ze vangt. Tegenwoordig worden ze meestal gevangen om geringd te worden of voor onderzoek.

© L.A.W.V.VIA-VIA

Aan de Kooilaan zijn de smalle, langgerekte percelen met productiebos en hooilanden goed zichtbaar. Het is een duidelijke voortzetting van het slagenlandschap, dat zo kenmerkend is voor de Langstraat en waarmee we al kennis hebben gemaakt aan het begin van onze wandeling. Aan het einde van deze lange laan gaan we linksaf de Zeedijk op met rechts van de dijk zeeklei en links rivierklei. Ook deze Zeedijk met rechts de waterloop het Drunense Loopke is een overblijfsel uit de tijd omstreeks 1273 toen het hele gebied deel uitmaakte van de Grote of Zuid-Hollandsche Waard, die tijdens de Sint-Elisabethsvloed van 18 op 19 november 1421 verloren ging. Tientallen dorpen werden voor goed onbewoonbaar. De verwoestingen waren niet ongedaan te maken, zeker niet toen ook in de volgende jaren hoge rivierstanden nog meer schade aanrichtten. De Grote Waard veranderde in de Biesbosch. De loop van de Maas kwam anders te liggen. Van de Sint-Elisabethsvloeden (in 1424 was er nog een) bestaat een afbeelding, geschilderd op een altaarstuk door een anonieme Hollandse meester, eind vijftiende, begin zestiende eeuw waarvan een vrije kopie in het Noordbrabants Museum in 's-Hertogenbosch te zien is. Het origineel is te bewonderen in het Rijksmuseum in Amsterdam.

De Zeedijk slingert zich in zuidelijke richting terug naar Elshout. Links en rechts langs de dijk herinneren de Elshoutse Wielen nog aan het hoge water van die Sint-Elisabethsvloed. Deze wielen zijn nu nog de overblijfselen van die dijkdoorbraken. Het zijn de doorbraakkolken als het water met geweld onder de dijk doorgaat. Ze kunnen behoorlijk diep zijn. Het zijn nu stuk voor stuk mooie natuurgebiedjes met een rijke flora en in dit winterweer bij voldoende dik ijs geweldig mooie plekken om te schaatsen. Als we onder de hoogspanningsleiding door zijn zien we na de laatste bocht van de Zeedijk het bankje bij de Kapelweg met het kunstwerk. We zijn weer terug bij het begin van onze wandeling.

Charles Aerssens

KAARTEN:

- TopoKaart 1:25000, 44F Heusden
- TopoKaart 1:25000, 45A Hedel
- Wandelroute De Meierij Nr 17



© L.A.W.V.VIA-VIA

Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gegenereerd op 02-01-2002 door C.P.J. Aerssens