THEMA 1: BERLIJN - ARCHITECTONISCHE BLIKVANGERS
Vertrekpunt voor deze thematische wandeling langs indrukwekkende architectuur is de Potsdamer Platz, een indrukwekkende plek en één van de bekendste, grootste en drukste pleinen van Berlijn. Niet alleen vanwege de grote moderne gebouwen die het drukke verkeersknooppunt omringen, maar ook vanwege die geschiedenis van dit plein. Is voor WOII de Potsdamer Platz al het zakencentrum van Berlijn, na die vernietigende oorlog is hier veel verwoest en verloren gegaan. Daarbij komt nog dat vanaf 1961 de grote Berlijnse muur dwars midden op het plein komt te staan. Na de val van die scheidslijn ontstaat hier “de grootste bouwput van Europa” en herrijst op die plek weer redelijk snel het handelscentrum, mede dankzij grote investeringen van commerciële partijen. Dit is echter niet zonder slag of stoot gegaan. De oude elite van Berlijn met stedenbouwkundig directeur Hans Stimmann wil de Potsdamer Platz graag in zijn oude en vertrouwde vorm terug en vinden het belachelijk dat de opbouw van het plein wordt over gelaten aan het grootkapitaal, maar het is ergens goed dat de investeerders uiteindelijk hun eigen draai aan de architectuur kunnen geven, want “wie betaalt, die bepaalt”. Het resultaat mag er dan ook zijn! En nu is de Potsdamer Platz een van de bekendste en belangrijkste pleinen van Berlijn, omringd door in moderne architectuur opgetrokken hoogbouw, die dit overigens drukke verkeersknooppunt een beetje het gevoel van een wereldstad geven.
Allereerst is hier het Sony Center de moeite waard om van binnen te bekijken met zijn Café Josty, vernoemd naar het vanaf 1880 populaire en belangrijke trefpunt in de literaire en kunstenaars wereld maar verwoest in WOII. Dit enorme gebouw, van Sony straalt één en al modernisme uit. Dit is een plek waar de openbare ruimte en de commercie elkaar ontmoeten. Het Sony Center is hier gebouwd, omdat het Japanse concern veel geld over had om te investeren in de bouwput die Potsdamer Platz was begin jaren 90 van de vorige eeuw. Nu zetelt het Europese hoofdkantoor van Sony op deze locatie. Het futuristische ontwerp is van de Amerikaanse Helmut Jahn en getuigt van een moderne visie en uitstraling, waarbij de constructie een gewaagd stuk techniek is. Vooral de opvallende overkapping van dit bouwwerk trekt veel aandacht, die vooral ´s avonds goed tot zijn recht komt en afwisselend in groen, blauw of paars licht staat. Het waaiervormig tentdak van zeildoek is met ankers aan een staalring bevestigd, die op zijn beurt aan de omliggende gebouwen vastgemaakt is. Dit dak van het Sony Center moet de heilige berg van Japan, Fuji, symboliseren.
Potzdamer Platz - Dakconstructie Sony Center
Aan de Potsdamer Platz naast het Sony Center vinden we de Bahn Tower waar de Deutsche Bahn zetelt. Deze kantoortoren is ook van de hand van de Amerikaanse architect Helmut Jahn en gebouwd in 1998-1999. Het gebouw is opgetrokken uit glas en staal, heeft een hoogte van 103 meter en telt 26 verdiepingen. De Deutsche Bahn speelt echter wel met de gedachte te verhuizen naar een nieuw hoofdkantoor nabij de Berlin Hauptbahnhof, maar concrete plannen zijn er nog niet. Aan de zuidzijde van de Bahn Tower staan nog een tweetal architectonische “hoogstandjes”. Allereerst de Kollhoff Tower, vernoemd naar Berlijnse architect Hans Kollhoff, die in zijn ontwerp refereert bruggenbouwer wil zijn tussen de vormtaal van de Amerikaanse wolkenkrabbers en de Art-Deco. Na een bouwtijd van 4 jaren is dit in rode baksteen opgetrokken terrasvormige gebouw met zijn 25 verdiepingen in 1999 klaar. Hier tegenover staat de door de Italiaanse architect Renzo Piano ontworpen wolkenkrabber, waarin nu Price Waterhouse Coopers zijn kantoor heeft gevestigd. Het heeft, evenals de aangrenzende Kollhoff Tower, een driehoekige plattegrond en is ontworpen als een trap maar met een glazen gevel. De Potsdamer Platz verlatend in noordelijke richting door de Ebertstrasse valt aan de noordzijde van de Potsdamer Platz het Beisheim Center op, een gebouwencomplex waarvan de architectuur is gestoeld op het concept van de "verdichteten Stadt", met een duidelijke vormgeving en moderne zakelijkheid en ontworpen is door het architectencollecfief bestaande uit architectenbureau Hilmer, Sattler en Albrecht, architectenbureau David Chipperfield, architectenbureau Bernd Albers en architectenbureau Modersohn & Freiesleben. Dit gebouwencomplex omvat o.a. het Ritz-Carlton Hotel Berlin, het Berlin Marriott International Hotel, kantoorgebouwen en appartementencomplexen. Met het gereedkomen en de opening van het Beisheim-Center in januari 2004 wordt de herbouw en renovatie van de Potsdamer Platz en daarmee het grootste bouwproject in Berlijn afgesloten.
In de Ebertstrasse komen we nu aan het Holocaust Mahnmal. Dit Holocaustmonument is een monument ter herdenking van de Jodenvervolging waarbij 6 miljoen Joden zijn omgekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is een ontwerp van de Amerikaanse architect Peter Eisenman en het geheel bestaat uit 2711 betonblokken variërend in hoogte van 20 cm tot 4,5 meter met een onderlinge tussenruimte van 95 cm. Het veld met de golvende blokken op een oppervlakte van 19.000 m² roept volgens hem een gevoel van desoriëntatie en isolement op en is symbolisch voor de ervaringen van de Joodse bevolking tijdens het nazibewind. Motto van het monument is een tekst van de Italiaanse schrijver Primo Levi, zelf overlevende van het vernietigingskamp Auschwitz: “Het is gebeurd, en daarom kan het weer gebeuren. Dat is de kern van wat wij te zeggen hebben.” Het monument werd op 10 mei 2005 ingewijd. Onder het monument kun je een informatiecentrum vinden waar de geschiedenis van het joodse volk wordt verteld.
Ebertstrasse - Holocaust Monument
Voorbij aan de Amerikaanse Ambassade staan we direct aan de Brandenburger Tor, de enige bewaard gebleven stadspoort van Berlijn en daarmee, naast de Beer in het stadswapen, nu “Het Symbool van de Duitse Eenheid”. Vroeger is op deze plek, waar de poort staat, de stadsgrens van het centrum. Wie door de poort wilde, moest tol betalen. De eerste poort stamt uit 1734. Maar in 1788 wordt op dezelfde plek door de Pruisische architect Carl Gotthard Langhans (1732-1808) een nieuwe poort gebouwd in opdracht van de Pruisische Koning Frederik Willem II als herinnering aan de bezetting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1787 door het Pruisisch leger. De gebeeldhouwde ornamenten worden voltooid in 1795. De bas-reliëfs lijken op taferelen uit de Griekse mythologie, die symbolisch de gevoerde strijd van het Pruisische leger uitbeelden. Rechts zou Frederik Willem II staan die Koning Lodewijk XVI neerslaat. Verder naar links Wilhelmina van Pruisen, zijn zuster, de vrouw van stadhouder Willem V, van wie de aanhouding bij Goejanverwellesluis op 28 juni 1787 de directe aanleiding was voor de bezetting. Dit gebeurt op het hoogtepunt van de strijd tussen de Patriotten en Orangisten in de toenmalige Nederlanden. De robuuste Dorische zuilen en de architraaf, fries en kroonlijst van de poort worden omringd door paviljoens, die ooit zijn gebruikt door wachters en douanebeambten. Het beeld op het gebouw van het tweewielige vierspan is een beeldhouwwerk van Johan Gottfried Schadow (1764-1850), dat in 1806 door Napoleon wordt meegenomen naar Parijs als oorlogsbuit en acht jaar later door een Duitse maarschalk wordt teruggebracht naar Duitsland als symbool van de overwinning. Sindsdien draagt de godin een staf met daarop een Pruisische adelaar en een ijzeren kruis met een lauwerkrans. Het huidige beeld van die Griekse strijdwagen met godin Victoria is een replica. Het oorspronkelijke beeld is verloren gegaan tijdens WOII.
Postzegel 200 jaar Brandenburger Tor
Voorbij aan de Brandenburger Tor staat in het verlengde van de Ebertstrasse op de hoek met de Dorotheenstrasse het Rijksdaggebouw met zijn opvallende koepel. Na de val van de Berlijnse muur en de hereniging van West Duitsland en de Duitse Democratische Republiek wordt de Rijgedrag opnieuw een statig symbool voor Duitsland. Zo verandert eind jaren 90 het uiterlijk van de Rijksdag voorgoed als de Engelse architect Sier Noorman Koster de moderne koepel ontwerpt. De Rijksdag heeft altijd al een koepel gehad, maar deze is zwaar beschadigd door bombardementen in WOII. Deze nieuwe koepel staat voor transparantie in de werking van de democratie, waarbij Sir Norman Foster rekening heeft gehouden met de historische vondsten die tijdens de verbouwing aan het licht komen. Zo is er de door Sovjetsoldaten aangebrachte graffiti te bewonderen met in cyrillisch schrift geschreven kreten als: “Hitler kapot!” en: “Sergej en Yuri waren hier”. Sir Norman Foster is er in ieder geval uitstekend in geslaagd om een mooie balans te vinden tussen het moderne en het historische Reichstaggebouw, dat in 1884 door de architect Paul Wallot (1841-1912) is ontworpen in een spannende nieuwe Renaissance stijl. Tot 1918 zetelt hier de Reichstag van het Duitse Keizerrijk en daarna het parlement van de Weimar republiek. Als in 1933 het Rijksdaggebouw zwaar beschadigd wordt door brand, die vrijwel zeker is aangestoken en waarvan de Nederlander Marinus van der Lubbe als de schuldige wordt gezien, wat waarschijnlijk nooit meer opgehelderd wordt, roept Adolf Hitler de noodtoestand uit en begint in feite de Nazi Dictatuur. Na WOII en in de Koude Oorlog als Duitsland wordt gepoogd de Reichstaggebouw zoveel mogelijk in oude staat te herbouwen al is het gebouw allang niet meer het statige symbool voor Duitsland op slechts een paar meter afstand van de Berlijnse Muur in een gescheiden land met een gedeelde hoofdstad. En zo gaat ook het parlement van de Bondsrepubliek Duitsland naar Bonn. Pas na de val van de muur verandert de situatie en wordt de herbouwde Reichstag weer zetel van het parlement.
Koepel Reichstaggebouw
De volgende interessante plek is de Alexanderplatz, gelegen in het oostelijk deel van Berlin-Mitte en vanaf de Dorotheenstrasse snel te bereiken met busverbinding Bus 100. Rond het jaar 1700 ligt deze plek net buiten de stadsmuren van Berlijn en doet dienst als markt onder de naam Ochsenplatz, waar levensmiddelen worden verhandeld, die gebruikt wordt als wolmarkt en voor imposante parades. Zijn huidige naam krijgt de Alexanderplatz vanaf 1805 in opdracht van de Pruisische koning Wilhelm III als de Russische Tsaar, Alexander I op bezoek komt in Berlijn. Rond deze tijd begint ook het karakter van het bekende handelsplein te veranderen en komt de nadruk meer te liggen op het pas geopende treinstation in plaats van op de markt. In het begin van de 20e eeuw verrijzen hier enorme warenhuizen zoals Kaufhaus Hermann Tietz (1904-1911) van de architecten Wilhelm Albert Cremer en Richard Wolffenstein met in die tijd het langste gevelfront van de wereld. Ook Kaufhaus Wertheim en Konfektionshaus Hahn stammen uit die tijd. Met de komst van de Nazi Dictatuur breekt voor de Joodse ondernemers van deze warenhuizen een moeilijke tijd aan door de Jodenvervolging. Hun bezittingen worden onteigend en Kaufhaus Hermann Tietz krijgt de naam Hertie, dat daarna onder deze naam een van de grootste winkelketens in Europa wordt. Tijdens WOII wordt ook de Alexanderplatz volledig verwoest en zo moet deze plek daarna een socialistisch plein worden met goede verkeersverbindingen. De DDR knapt het gehele plein op en het wordt groot en nieuw, maar ook identiteitsloos en saai met typische socialistische prestigeobjecten. En ook nu wordt de Alexanderplatz nog steeds gedomineerd door de socialistische architectuur van de jaren 60. Zo zien we aan de oostzijde het voormalig administatiegebouw van Karstadt AG, een gigantisch blok die dateert uit 1930-1931 en als hoofdkwartier van de politie na WOII is gebruikt. Ook vinden we in de buurt van het station het voormalige uit de DDR stammende Centrum Warenhaus dat nu bekend is onder de naam Galeria Kaufhof en in 2005 een architectonische update heeft gekregen naar een ontwerp van de architect Josef Paul Kleihues. Opvallend is de dakconstructie!
Alexanderplatz - Dakconstructie Galeria Kaufhof
Aan de oostzijde van de Alexanderplatz valt direct het Haus des Lehrers uit 1964 op met zijn imposante rondgaande tegeltableau, dat uit 800.000 mozaïeksteentjes bestaat en tussen de tweede en vijfde verdieping is aangebracht. Het 7 meter hoge en 127 meter lange kunstwerk van Walter Womacka (1925-2010) draagt de naam “Unser Leben” en geeft het dagelijks leven weer ten tijde van de DDR. Het is het eerste flatgebouw op de Alexanderplatz naar een ontwerp van architect Hermann Henselmann (1905-1995) en opgetrokken in staalskeletbouw met glas-aluminium gevels. Al in 1908 staat hier een “Lehrervereinshaus“, dat niet ongeschonden WOII heeft doorstaan. Al lang niet meer is het een ontmoetingsplek voor leraren en pedagogen en in 2001 is het aan de Wohnungsbaugesellschaft Berlin-Mitte (WBM) verkocht. Het gebouw staat nu op de monumenten lijst. Maar de bekendste bezienswaardigheid op de Alezanderplatz is de Fernsehturm, gebouwd tussen 1965 en 1969 naar een ontwerp van de architect Hermann Henselmann (1905-1995) met hulp van Zweedse ingenieurs. Met zijn 368 meter hoogte is deze toren het hoogste gebouw van de stad en bestaat uit een betonnen mast met daarin twee liftschachten, die de bezoekers in 40 seconden van beneden naar boven brengt. Bovenop het betonnen deel bevindt zich een bol bedekt met plaatstaal met daarin het uitzichtplatform en een restaurant, dat in een half uur helemaal ronddraait. Bovenop die bol staat de rood-witte televisieantenne. Verder zien we op de Alexanderplatz de 10 meter hoge Weltzeituhr, ontworpen door industrieelontwerper Erich John en uitgevoerd door Hans-Joachim Kunsch uit 1969, die met de Fehrsehturm onderdeel is van de herinrichting van dit plein naar socialistisch model. Op een kolom draait een cilinder met geëtst aluminium beklede, gekleurde emaillen platen rond. In de 24 segmenten worden een aantal landen van de wereld schematisch geografisch weergeven met ook de kloktijden van grote steden. Bovenop de cilinder draaiende metalen cirkels met kogels die de planeten moeten voorstellen.
Alexanderplatz - Detail Tegeltableau "Unser Leben" Haus des Lehrers van Walter Womacka (1925-2010)
Ons volgende doel is de Gendarmenmarkt, dat wordt omschreven als het mooiste plein van Berlijn, een hoogtepunt van Classicistische bouwkunst het einde van de 17e eeuw ontstaan als marktplein van het nieuwe Friedrichstadt ten tijde van Frederik de Grote. Het plein is vernoemd naar het Regiment Gens d'Armes dat hier zijn kazerne had. Het plein wordt gekenmerkt door twee identiek lijkende kerken aan weerszijden van het plein met midden op het plein het concertgebouw. Ervoor staat een monument voor de filosoof en dichter Friedrich Schiller (1759-1805). Dit Konzerthaus Berlin is tussen 1818 en 1821 door de Berlijnse architect Karl Friedrich Schinkel (1781-1841) gebouwd als Königliches Schauspielhaus en is een van de best geslaagde gebouwen die deze architect gebouwd heeft. De twee kerken aan weerszijden van het plein zien er in eerste instantie hetzelfde uit, maar zijn wel verschillend. Zo is de Französischer Dom aan noordzijde gebouwd tussen 1701 en 1705 voor de Hugenoten die Frankrijk ontvlucht zijn. De Deutscher Dom aan de zuidzijde is in 1708 gebouwd voor de Lutherse Protestanten. Aan de westzijde is een doorsteek naar de Friedrichstrasse met een tweetal warenhuizen: Galleries Lafayette en Quartier 206. Dit laatste pand is een ontwerp van de New Yorkse architect Ieoh Ming Pei in Art Déco stijl en heeft een mondaine en luxe uitstraling. Het interieur heeft een open binnenruimte met een glanzende zwart-witte mozaïekvloer, waar roltrappen en marmertreden zich als een zwarte en witte slang rond elkaar kronkelen. Dit ontwerp is van
Anna Maria Jagdfeld, de vrouw van Anno August Jagdfeld, de opdrachtgever van dit in 1997 geopende exclusieve Quartier 206.
Friederichstrasse - Dakconstructie en Atrium Quartier 206
Vanhier uit is het door de Friederichstrasse iets meer dan 2 kilometer voorbij aan Checkpoint Charlie naar de Lindenstrasse, naar het nieuwe moderne Joods Museum, een museum over de Joodse bevolking, hun geschiedenis en cultuur. De tentoonstelling is chronologisch opgebouwd en laat in totaal ongeveer 2.000 jaar aan Joodse geschiedenis zien, waarbij de Jodenvervolging in WOII een centrale rol inneemt. Het Joods Museum is uit 2001 en geldt als een van de belangrijkste moderne bouwwerken van Berlijn, ontworpen door de wereldberoemde Amerikaanse architect Daniel Libeskind, wiens ouders de Holocaust overleefd hebben. Het ongebruikelijke ontwerp van pand is vormgegeven als een zigzag, wat verwijst naar een gebroken Davidsster. Eenmaal binnen voelt alles een beetje vreemd: alles is scheef, de vloeren hellen, een aantal van de displays zijn gekanteld en je verliest je oriëntatie als je door de gangen loopt omdat de indeling verwarrend is en je ronddwaalt en soms in cirkels loopt. Het meest indrukwekkend in het gebouw is de Holocausttoren, een kleine ruimte die zich aan het eind van een doodlopende gang bevindt. Eenmaal binnen valt de deur met een klap achter je dicht. Je staat in een kale ruimte die 24 meter hoog is. Het is er bijna donker. Helemaal bovenin zit een klein raam dat een beetje licht binnenlaat. In de verte klinken heel zwak de geluiden van de stad. De knal waarmee de deur sluit, zet de toon. Je bent alleen, afgesneden van de wereld en er is niemand die nog iets voor je kan doen.
Joods Museum - Constructie trappenhal van Daniel Libeskind
Hier eindigt de thematische wandeling langs een aantal architectonische structuren wetend dat hier slechts een heel beperkt aantal opvallende bouwwerken beschreven is. Het is dan ook een handreiking om zelf op pad te gaan in de wereldstad Berlijn op zoek naar wellicht andere persoonlijk in de smaak vallende objecten, die ook beeldbepalend zijn voor de skyline van Berlijn. Deze architectonische hoogstandjes zorgen er in elk geval voor dat Berlijn eens te meer in het blikveld van onze moderne tijd is komen te staan!
Dit thema is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Maar ten aanzien van wijzigingen of onvolledigheden in de tekst kan geen aansprakelijkheid worden aanvaard.
Charles Aerssens
GIDS:
- ANWB Extra - Berlijn, Compacte reisgids met uitneembare kaart, ISBN 978901831480
Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gewijzigd op 28-12-2014 door C.P.J. Aerssens