THEMA 2: "Beeldig" Berlijn – Sculpturen in de openbare ruimte

Voor deze ontdekkingstocht langs een aantal opmerkelijke beelden, sculpturen en kunstobjecten gaan we op pad in Berlin-Mitte in de directe omgeving van Unter den Linden en de aangrenzende straten. Beginnend aan de westzijde op de Pariser Platz is de meest in het oog springende sculptuur de Quadriga, die hoog op de Brandenburger Tor troont. Dit tweewielige vierspan is een beeldhouwwerk van Johan Gottfried Schadow (1764-1850), dat in 1806 door Napoleon wordt meegenomen naar Parijs als oorlogsbuit en acht jaar later door een Duitse maarschalk wordt teruggebracht naar Duitsland als symbool van de overwinning. Sindsdien draagt de godin een staf met daarop een Pruisische adelaar en een ijzeren kruis met een lauwerkrans. Het huidige beeld van die Griekse strijdwagen met godin Victoria is een replica, gemaakte van een gipsafdruk, die in het depot stond van de Berlijnse Firma Noack. Het oorspronkelijke beeld is verloren gegaan tijdens WOII, waarbij ook de Branderburger Tor en de directe omgeving veel schade opgelopen hebben.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Brandenburger Tor - Replica Quadriga van Johan Gottfried Schadow
We wandelen vanaf de Pariser Platz met de Amerikaanse Ambassade de brede laan Unter den Linden op. Eerder heeft op deze plek het Palais Blücher uit 1771 gestaan, dat in 1815 na de Slag bij Waterloo door Koning Frederik Willem III van Pruisen (1770-1840) geschonken is aan Veldmaarschalk Gebhard Leberecht von Blücher (1742-1819) die aan de zijde van de Brit Arthur Wellesley (1769-1852), Hertog van Wellington heeft meegevochten. Na een brand in 1931 wordt het gebouw aangekocht door de Verenigde Staten en gerestaureerd en is er de Amerikaanse ambassade gevestigd. In WOII zwaar beschadigd wordt het in 1957 gesloopt en tussen 2005 en 2008 opnieuw gebouwd. Verderop komen we voorbij de Russische Ambassade ten tijde van de DDR gebouwd tussen 1950 en 1953 naar Stalinistische architectuur met details, die ontleend zijn aan het Classicisme en waarbij de invloed van de Berlijnse architect Karl Friedrich Schinkel (1781-1841) zichtbaar is. Hij gebruikt soortgelijke pilaren en sokkels, dezelfde borstweringen en dezelfde dakopbouw. Na de Staatsbibliotheek, die in 1661 als hofbibliotheek van de Keurvorsten van Brandenburg is opgericht, komen we aan de Humboldt Universiteit.

De Humboldt universiteit is de oudste universiteit en in 1810 opgericht onder het bewind van de Pruisische koning Frederik Willem III en gevestigd in het voormalige paleis van Prins Hendrik van Pruisen, de jongere broer van Koning Frederik II de Grote, aan deze beroemde boulevard Unter den Linden. In 1828 krijgt de universiteit de naam van de koning, waarna zij meer dan honderd jaar als Friedrich Wilhelms Universität door het leven gaat. Haar huidige naam heeft de universiteit pas sinds februari 1949 en verwijst naar de grote drijvende krachten achter de oprichting van deze universiteit de Pruisische staatsman en taalwetenschapper Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand, Freiherr von Humboldt (1767-1835) en zijn broer Friedrich Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt (1769-1859), ontdekkingsreiziger en de grondlegger van de fysische geografie. De 2 marmeren beelden van beide wetenschappers bij de ingang zijn uit 1883 van de hand van Paul Otto (1846–1893). De universiteit is tot aan de val van de muur in 1989 in Oost Berlijn gelegen.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Humboldt Universiteit - Beeld Friedrich Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt (1769-1859)
Direct naast de Humboldt Universiteit ligt een bijzonder opmerkelijk oorlogsmonument : de Neue Wache. Koning Frederik Willem III geeft opdracht voor de bouw van de Neue Wache als koninklijk wachthuis voor het nabijgelegen Kronprinzenpalais en dient daarmee als vervanging van het oude artillerie wachthuis. Het is een van de mooiste voorbeelden van Neo-Classicistische architectuur in Berlijn, gebouwd tussen 1816 en 1818 naar een ontwerp van de al eerder genoemde architect Karl Friedrich Schinkel (1781-1841). De voorkant van het monument wordt gedomineerd door een toegangsportaal met Dorische zuilen. De bas-reliëfs op de fries stellen overwinningsgodinnen voor. Het timpaan boven de voet toont allegorische voorstellingen van de Strijd, de Overwinning, de Vlucht en de Nederlaag als gedenkteken voor de rol van Pruisen in de Napoleontische oorlogen. In 1931 wordt het gebouw door Heinrich Tessenow (1876-1950) aangepast zodat het dienst kan doen als een oorlogsmonument met in het midden een 1,67 meter hoge zwarte granieten gedenksteen met eikenkrans van gouden, zilveren en platina bladeren van de beeldhouwer Ludwig Gies. (1887-1966) ter ere van de Duitse soldaten, die omgekomen zijn in WOI. Vanaf 1960 in de DDR periode fungeert de gerestaureerde Neue Wache als herinnering aan de slachtoffers van fascisme en militarisme. Na het samengaan van Oost en West Duitsland wordt in 1993 de Neue Wache ingericht als oorlogsmonument dat de herinnering aan de slachtoffers van oorlog en dictatuur moet levend houden. In het gebouw brandt een eeuwige vlam en er ligt een granieten plaat op de as van een onbekende soldaat, een verzetsstrijder en een gevangene uit een concentratiekamp. Onder de opening in het dak staat een kopie van het beeld “Moeder met haar dode zoon” van Käthe Kollwitz (1867-1945), die haar zoon in WOI verliest.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Neue Wache - Sculptuur "Moeder met dode zoon" van Käthe Kollwitz
Naast de Neue Wache komen we aan het Deutsches Historisches Museum, ondergebracht in het voormalige Zeughaus, het oudste pand in de straat. Het is tussen 1695 en 1706 gebouwd als wapenarsenaal in Barokke stijl door de architecten Johann Arnold Nering, Martin Grünberg, Andreas Schlüter en Jean De Bodt. In 1875 wordt het pand tot legermuseum verbouwd, raakt in WOII zwaar beschadigd, maar 1949 tot 1965 totaal herbouwd en in 2005 gerenoveerd. De moderne vleugel van glas en staal is ontworpen door de New Yorkse architect Ieoh Ming Pei. In het museum is een totaal overzicht te zien van de Duitse geschiedenis. Het laat de geschiedenis van het Duitse volk zien in al zijn facetten zoals de eerste Germaanse volken die zich in het gebied vestigden, de Pruisische monarchie, de twee wereldoorlogen, de daarop volgende deling van Duitsland en de hereniging die na de val van de muur volgt. In de grote hal vinden we een aantal sculpturen uit de recente Duitse geschiedenis.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Sculpturen in de hal van het Deutsches Historisches Museum
Na het Deutsches Historisches Museum komen we aan de Schlossbrücke, gelegen aan het oostelijke eindpunt van de boulevard Unter den Linden boulevard. Ook deze brug is ontworpen door Karl Friedrich Schinkel, die ook verantwoordelijk is voor een aantal eerder genoemde gebouwen en monumenten. De Schlossbrücke overspant een westelijke tak van de Spree en bestaat uit drie bogen met een totale lengte van 56 meter lang en is 32 meter breed. Zij vervangt in 1824 de houten brug die dan bekend staat als de “Hundebrücke”, omdat de jagers hier met hun jachthonden verzamelen om op jacht te gaan. De brug dankt haar naam aan het Berliner Stadtschloss, dat vroeger vlak bij de brug gestaan heeft. Bovenop de pijlers van de brug staan acht sculpturen, gebeeldhouwd uit wit Carrara marmer, en gecreëerd tussen 1845 en 1857 door acht verschillende beeldhouwers. Ze tonen de ontwikkeling van een held van de jeugd tot de volwassenheid en uiteindelijk tot de dood op het strijdveld waarna het lichaam naar Olympus wordt meegenomen. Tijdens WOII worden de beelden ontmanteld en in een depot opgeslagen in West Berlijn en het duurt tot 1981 vooraleer de standbeelden worden overhandigd aan de DDR, waar de Schlossbrücke ligt, na een overeenkomst tussen Oost en West. De beelden worden gerenoveerd en in 1984 terug op hun oorspronkelijke plaats gezet.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Schlossbrücke - Sculptuur Strijder beschermd door Pallas Athene van Gustav Bläser (1854)
Over de Schlossbrücke en de Kupfergraben komen we aan de Lustgarten, een park dat naar het noorden de toegang opent naar het museumeiland, gelegen tussen de Kupfergraben en de Spree. Op dit eiland liggen een vijftal musea, dat tot het werelderfgoed van Unesco behoort. Het zijn het Altes Museum, het Neues Museum, de Alte Nationalgalerie, het Pergamonmuseum en het Bode Museum. Het park is oorspronkelijk de tuin van het Berliner Stadtschloss en later exercitieplaats. Na de bouw van de Berliner Dom aan de oostzijde van de Lustgarten wordt omstreeks 1820 het park gemoderniseerd in de stijl van het Classicisme door Karl Friederich Schinkel. Onder het Nazi bewind van Adolf Hitler wordt het park omgebouwd tot een betegelde paradeplaats. Het overblijfsel van de Berliner Stadtschloss na WOII is in 1950 in de DDR tijd helemaal verdwenen om plaats te maken voor het Palast der Republiek, de zetel van de DDR regering. Dit is inmiddels afgebroken om ruimte te bieden aan de reconstructie van het Hohenzollerenschloss, waarvan de oplevering in 2019 is voorzien. In de huidige Lustgarten vinden we voor de trappen van het Altes Museum een granieten schaal met een doorsnede van 6,91 meter uit 1831 van Christian Gottlieb Cantian (1794-1866). De “echte” sculpturen staan aan de trappen naar het Altes Museum: een leeuwenvechter en een strijdende amazone met panter, beide van de beeldhouwer Albert Wolff (1814-1892). Dit Altes Museum is tussen 1823 en 1828 gebouwd in opdracht van Koning Frederik Wilhelm III als koninklijk museum en alweer naar een ontwerp van Karl Friedrich Schinkel. Het geldt als een hoogtepunt van het Neo-Classicisme en biedt onderdak aan de kunstcollectie van de Koninklijke familie van Pruisen, die bestaat uit een collectie kunstvoorwerpen uit de Griekse, Romeinse en Egyptische Oudheid. Het voorportaal wordt gedragen door achttien Ionische zuilen en het rechthoekige gebouw omsluit twee binnenhoven en een centrale, twee verdiepingen hoge rotonde, gebaseerd op het ontwerp van het Pantheon in Rome.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Altes Museum - Leeuwenvechter van Albert Wolff (1861)
De Lustgarten wordt aan de westzijde gedomineerd door de imposante Berliner Dom, die staat op de plek waar al in 1465 een kleine kerk heeft gestaan, die later de Koninklijke kerk van het Huis Hohenzollern wordt. Omstreeks 1745 wordt er een Barokke kathedraal gebouwd naar een ontwerp van de Nederlandse architect Jan Boumann (1706-1776). Het is opnieuw de architect Karl Friedrich Schinkel, die tussen 1816 en 1822 de kathedraal ombouwt tot een Classicistische kerk. Toch besluit Keizer Wilhelm II in 1894 de kathedraal te slopen en te vervangen door de huidige kathedraal, die veel groter is dan de eerdere kerken en bedoeld als Protestants tegengewicht voor de Katholieke St. Pietersbasiliek in Rome. Het Barokke gebouw met Italiaanse Renaissance invloeden is een ontwerp van Julius Raschdorff (1823-1914). Het kerkgebouw is in tegenstelling tot de meeste protestantse kerken rijkelijk versierd. Zo verfraaien mozaïeken het interieur en in de koepel is de Bergrede van Christus met de 8 zaligsprekingen afgebeeld. Wereldberoemd is ook het Sauerorgel in de kerk. De bouw van de 114 meter lange en 73 meter brede kathedraal neemt 11 jaar in beslag en wordt voltooid in 1905. In de Berliner Dom zijn in de kerk en de crypte de sarcofagen te zien van het huis Hohenzollern. Tijdens WOII wordt de Berliner Dom zwaar beschadigd en na een reconstructie vanaf 1975, waarbij gekozen wordt voor een simpelere opbouw en een lagere kerk. In 1992 is de nieuwe kerk weer geopend.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Berliner Dom - imposante Graftombe
Vanaf de Berliner Dom volgen we de Karl Liebknecht Strasse en steken de Spree over, waar we door het park in de richting van het Rotes Rathaus wandelen. Bij de Spandauerstrasse aangekomen staat aan de overzijde de Neptunusfontein, één van de oudste fonteinen van Berlijn en wellicht de mooiste van de stad. Deze fontein is een cadeau van de stad Berlijn voor Keizer Wilhelm II en heeft oorspronkelijk naast het Berliner Stadtschloss gestaan. De monumentale fontein is een ontwerp van Reinhold Begas (1831-1911), die hiervoor een aantal plannen maakt. In 1888 wordt één van zijn ontwerpen uitgevoerd. Het is de oude zeegod Neptunus met zijn drietand, die hoog vanaf een zeeschelp neerkijkt over een groot waterbassin waar vier vrouwelijke figuren de belangrijkste rivieren van het toenmalige Pruisen vertegenwoordigen: de Rijn, de Elbe, de Oder en de Weichsel. De fontein wordt gezien als een waar meesterwerk en maakt Reinhold Begas beroemd. De fontein wordt dan ook wel de Begasfontein genoemd. Nadat het Berliner Stadtschloss in 1951 door de communistische autoriteiten is opgeblazen, besluit men om de Neptunusfontein te verplaatsen naar de huidige locatie. Maar de bronzen figuren fontein moeten eerst worden gerestaureerd omdat zij beschadigd zijn tijdens de Slag om Berlijn van eind april tot begin mei 1945. En zo wordt in 1969 de fontein voor een tweede keer onthuld.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Spandauerstrasse - Neptunusfontein
Hier aan de Spandauerstrasse komen we aan het Rotes Rathaus met opvallende toren. Het gebouw in Noord-Italiaanse Hoog Renaissance stijl gebouwd tussen 1861 en 1869 door Duitse architect Hermann Friedrich Waesemann (1813-1879), dankt zijn naam aan de rode stenen waarin het is opgetrokken. Het stadhuis is tijdens de oorlog zwaar beschadigd en tussen 1951 en 1958 weer opgebouwd. Sinds de hereniging van Duitsland zetelt hier topnieuw de Berlijnse burgemeester. Nu wandelen we het Nikolaiviertel in, nog een van de weinige buurten in Berlijn waar je een idee krijgt van het oude Berlijn met smalle en vaak verkeersvrije straatjes ook al is het gebied aan het einde van WOII totaal verwoest. In de aanloop naar de 750e verjaardag van het ontstaan van Berlijn is men in 1979 begonnen met de heropbouw van de wijk en zijn er tijdens het acht jaar durende project replica’s van historische gebouwen neergezet in een poging de historische wijk te reconstrueren. Het wordt soms nog spottend het “Disneyland van Honecker” genoemd. Het bekendste gebouw in deze wijk is de 13e eeuwse Laat Romaanse Nikolaikirche, de oudste kerk in heel Berlijn. Het gebouw is in de loop der eeuwen vaak aangepast. In 1402 werd er een Gotisch hoogkoor toegevoegd en de twee torens zijn gebouwd in 1877. De Nikolaikirche wordt in 1945 vernield door een bombardement en volledig hergebouwd in 1987. In de kerk bevindt zich nu een museum dat de geschiedenis van de stad weergeeft. Voor de Nikolaikirche staat op het voorplein een bronzen zegelmonument met de tekst: “SIGILLUM DE BERLIN BURGENSIUM” ofwel: “Zegel van de burgers van Berlijn”. Hierbij valt de Brandenburger adelaar op in het zegel en nog niet met de Berlijnse Beer. Omstreeks 1230 verlenen namelijk de Markgraven Johann I en Otto III dit gebied van de nederzetting Berlijn het Magendburger-Brandenburger stadsrecht.

© L.A.W.V.VIA-VIA
           Nikolaiviertel - Bronzen zegelmonument                           Nikolaiviertel - Standbeeld St. Joris met de draak (1885)
Midden in het Nikolaiviertel aan de Spree bereiken we het levensgrote beeld van St. Joris in gevecht met de draak, een werk van August Kiss (1802-1865) uit 1855. Na zijn dood schenkt zijn weduwe het beeld aan de koningen van Pruisen onder voorwaarde dat het een passende plek krijgt. Zo komt het op de binnenplaats van het Berliner Stadtschloss te staan. Het stadspaleis wordt in WOII beschadigd en als in de vijftiger jaren onder het DDR regime de resten van het gebouw worden geruimd, verhuist het beeld naar het Volkspark Friedrichshain om uiteindelijk na herbouw van het Nikolaiviertel in 1987 zijn definitieve plek hier aan de Spree te krijgen als historisch relict. Dit pleintje is een ideale plek om de themawandeling af te sluiten met als tip een bezoekje aan Brauhaus Georgbräu, waar Eisbein mit Salzkartoffeln, Sauerkraut und Erbspüree, garniert mit Schinkenwürfeln een “must” is. Voor een prijs van € 9,99 krijg je er ook nog een Georg Pilz uit eigen brouwerij en een echte Nordhäuser Klare bij. Een absolute aanrader!

Charles Aerssens

Dit thema is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Maar ten aanzien van wijzigingen of onvolledigheden in de tekst kan geen aansprakelijkheid worden aanvaard.

GIDS:

- ANWB Extra - Berlijn, Compacte reisgids met uitneembare kaart, ISBN 978901831480



Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".

Gewijzigd op 28-12-2014 door C.P.J. Aerssens