THEMA 4: DE BERLIJNSE MUUR ALS SCHEIDSLIJN
Postzegel DDR 1986 - 25 jaar Berlijnse Muur
Als na de capitulatie van Duitsland na WOII op de Conferentie van Potsdam in augustus 1945 Duitsland, en daarmee ook de Duitse hoofdstad, wordt opgedeeld in sectoren, komt het land onder Engels, Frans, Amerikaans en Russisch toezicht. Dit betekent ook het einde van de geallieerde samenwerking en het begin van nieuwe conflicten. De voormalige hoofdstad van het Duitse Rijk Berlijn wordt hiermee het gezicht van de Koude Oorlog, want de stad ligt midden in de Sovjetsector van Duitsland. In 1948 probeert de Sovjet Unie de gehele stad onder haar invloedssfeer te brengen, door de overige sectoren geheel te blokkeren. Zo wordt het reizen over land vanuit Berlijn naar het westen van Duitsland onmogelijk en is deze verbinding door de geallieerden alleen mogelijk door het instellen van een luchtbrug. Na bijna een jaar wordt deze landblokkade opgeheven, maar de toon is gezet. Dan volgt in 1949 de stichting van de Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek en daarmee is de opdeling van Duitsland en Berlijn een feit. Dit brengt in de daaropvolgende jaren een grote vlucht van veel Oost Duitsers naar het westen in gang, die West Duitsland zien als het uithangbord van het kapitalisme, terwijl de inwoners van Oost Berlijn gebukt gaan onder de dictatuur van de socialistische heilstaat. Deze volksverhuizing gebeurt zeer tegen de wil van het gezag van de DDR en de Russische bezettingsmacht.
Bouw van de Berlijnse muur
Om de stroom vluchtelingen te stoppen, wordt in de nacht van 12 op 13 augustus 1961 begonnen om rond heel West Berlijn een 160 kilometer lange grens van prikkeldraad aan te brengen, waarvan bijna 15 kilometer in de stad Berlijn zelf. Bovendien is het van de één op de andere dag verboden om van oost naar west te reizen. Zo worden families verscheurd en mensen werkeloos. Het prikkeldraad wordt daarna stap voor stap vervangen door een betonnen muur met slechts op 7 plekken doorgangsposten, afgebakend met hekken, prikkeldraad, wachttorens, mijnenvelden en automatische machinegeweren. De Berlijnse Muur wordt daarna nog continu versterkt en verder uitgebreid. Huizen die op de grens staan met de stoep en voordeur op het grondgebied van West Berlijn kunnen de voordeur niet meer uit of enkel nog via de achterom naar hun woning. De ramen aan de westkant worden dichtgemetseld om vluchtpogingen te voorkomen. De Berlijnse Muur staat daarbij in zijn geheel op grondgebied van de DDR, want de arbeiders die de muur bouwen, mogen immers niet op het grondgebied van West Berlijn komen. Dit betekent dat de bewoners van het Westen zonder problemen hun kleurrijke graffiti op de Berlijnse Muur kunnen aanbrengen, waarbij wel opgemerkt moet worden dat de huidige graffiti op de laatste restanten van de Berlijnse Muur van recentere datum is. Zo is dwars door de stad Berlijn een versperring ontstaan, een100 meter brede constructie van opeenvolgende obstakels die van13 augustus 1961 tot 9 november 1989 West Berlijn en Oost Berlijn van elkaar scheiden zal, waarbij in totaal ongeveer 200 mensen, die probeerden te vluchten, zijn omgebracht.
Bernauerstrasse - Sprong naar de vrijheid van Conrad Schumann op 15 augustus 1961
Voor deze themawandeling willen we een aantal prominente plekken aandoen die nog verwijzen naar de Berlijnse Muur, want na de val van die muur op 9 november 1989 is de Berlijnse Muur vrijwel helemaal uit het straatbeeld van Berlijn verdwenen. De scheidslijn die altijd zeer nadrukkelijk aanwezig is geweest, is in de afgelopen decennia verdwenen. Op sommige plekken in Berlijn vind je nog stukken van de muur die intact zijn, terwijl op andere plekken nog maar kleine delen van de muur te zien zijn en die vaak dan niet eens meer op de oorspronkelijke plek staan, maar op toeristisch interessante plekken het straatbeeld bepalen. Als eerst gaan we naar de Brandenburger Tor, die op 13 augustus 1961 bij de bouw van de Berlijnse Muur wordt ingesloten. Ofschoon de nieuwe opgeworpen grens ten westen van de Brandenburger Tor verloopt, komt de Brandenburger Tor toch in niemandsland te liggen, omdat aan de oostzijde van de Brandenburger Tor de Oost Berlijnse een Sicherheitsmauer is gebouwd, die als extra bescherming dient. Het niemandsland, en dus de Brandenburger Tor, ligt zo officieel op het grondgebied van Oost Berlijn. Het symbool van Berlijn is zo helemaal geïsoleerd voor beide kampen in deze Koude Oorlog. Als de Amerikaanse President John F. Kennedy op 26 juni 1963 naar West Berlijn komt en met zijn beroemde uitspraak: “Ich bin auch ein Berliner” de inwoners van West Berlijn een hart onder de riem steekt, bezoekt hij natuurlijk ook de Brandenburger Tor samen met Bundespresident Konrad Adenauer en de Berlijnse Burgemeester Willy Brandt. Maar bij deze gelegenheid zijn tussen de zuilen van de Brandenburger Tor reusachtige DDR vlaggen bevestigd om het wederzijds uitzicht te belemmeren. Later hebben ook de Amerikaanse Presidenten Richard Nixon en Ronald Reagan een bezoek gebracht aan de Brandenburger Tor.
Brandenburger Tor - Bezoek John F. Kennedy, Willy Brandt, Konrad Adenauer op 26 juni 1963
Na de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 wordt de Brandenburger Tor gerenoveerd en wordt na lange en soms felle discussies besloten ook de adelaar en het ijzeren kruis weer terug te zetten op de voormalige stadspoort, ondanks de pijnlijke herinnering aan het Pruisische militarisme. Vandaag de dag is de Brandenburger Tor weer het symbool van de Duitse eenheid. Het verloop van het brede tracé van de inmiddels verdwenen muur is hier met stenen in het wegdek aangegeven en als bescherming tegen milieuvervuiling en voor de beveiliging van de ambassades, zoals de aangrenzende nieuwe ambassade van de Verenigde Staten is nu geen doorgaand verkeer onder de poort meer mogelijk. Zo is de Parizer Platz voetgangersdomein geworden. De stadswandeling gaat vanaf hier even noordwaarts richting Rijksdaggebouw en de Spree waar een aantal witte kruisen de slachtoffers in herinnering houden, die hier zijn omgekomen bij hun vluchtpoging van Oost naar West. Terug zuidwaarts over de Ebertstrasse is duidelijk zichtbaar dat de brede onbebouwde strook van de muurzone hier na de sloop helemaal verdwenen is en in de loop van de jaren heringericht en bebouwd. We passeren het Holocaust Mahnmal en komen op de Potzdamer Platz. In het huidige ultra moderne stadsbeeld is van de Berlijnse Muur niets meer te zien en heeft er na de val van de muur in een relatief korte een planologische samensmelting plaats gevonden van de twee voorheen afzonderlijke stadsdelen. Vrijwel alle sporen van die brede geografische grens uitgewist op enkele delen van de voormalige muur na, die er enkel nog als toeristische attractie zijn geplaatst. Zo is ook één van de oorspronkelijke 302 wachttorens, waarvan er nog maar vijf overgebleven zijn, bij de herinrichting van de Potsdamer Platz een aantal meters van zijn oorspronkelijke plek verplaatst naar de Erna-Berger-Straße, een verlaten doodlopende zijstraat vlak achter de Potsdamer Platz.
Potzdamerplatz op 13 augustus 1961
Vanaf de Potzdamer Platz heeft het tracé van de muur over de Stresemannstrasse gelopen. Ook wij wandelen door deze straat tot we aan de kruising met de Niederkirchnerstrasse komen, die we hier naar links inslaan. Zo komen we even verderop in de Niederkirchnerstrasse aan lang stuk van de oorspronkelijke Berlijnse Muur, in dit geval van de buitenmuur, dat op de monumentenlijst staat. Duidelijk zijn hier nog sporen zichtbaar van na de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989. De muur gaat hier voorbij aan de noordzijde van het museum en documentatiecentrum Topographie des Terrors, waar uitgebreid het Nazi tijdperk 1933-1945 wordt gedocumenteerd en grenst hier ook direct aan de restanten van de voormalige martelkamers van de Gestapo op het museumterrein. In tegenstelling tot de rest van de Niederkirchnerstrasse is de muur indertijd hier langs het nieuwe museum en documentatiecentrum Topographie des Terrors nooit verwijderd. We stekenaan het einde van dit restant van de Berlijnse Muur de Wilhelmstrasse over en komen door de Zimmerstrasse op wellicht het bekendste het kruispunt van Berlijn met de Friederichstrasse. Hier vinden we de meest bezochte plek van de eens zo beruchte Berlijnse Muur: Checkpoint Charlie.
Friederichstrasse - Checkpoint Charlie 27 oktober 1961
Kort nadat de regering van de DDR in augustus 1962 de Berlijnse Muur heeft gebouwd laat de Amerikaanse president John F. Kennedy de Amerikaanse troepen op drie verschillende punten aan de muur controleposten opzetten, waarlangs diplomatieke corpsen en geallieerde troepen West Berlijn binnen kunnen. Checkpoint Charlie wordt het bekendste van de drie, omdat hier confrontaties plaats vinden tussen de Amerikanen en Sovjets. De meest bekende confrontatie doet zich voor op 27 oktober 1961 als Amerikaanse en Sovjet tanks aan Checkpoint Charlie dreigend tegenover elkaar staan, na een conflict over de grenspassage van de Amerikaanse diplomaat. Albert Hemsing. Vanaf 1962 is deze controlepost de enige plaats waarlangs buitenlanders die Berlijn bezoeken van het Westen naar het Oosten de Russische sector in kunnen voor een bezoek aan de DDR. Na de val van de Muur wordt op 29 juni 1990 Checkpoint Charlie afgebroken, wat eenvoudig is omdat de Amerikanen hier nooit een permanent gebouw hebben opgetrokken. Teruggeplaatst is in 2000 een exacte replica van de originele doorlaatpost Checkpoint Charlie na de bouw van de Berlijnse muur in 1961. Nu is Checkpoint Charlie, als één van de weinige tastbare herinneringen aan de Koude Oorlog, een van de grootste toeristische trekpleisters van Berlijn waar je tegen betaling op de foto kunt met een “nep” grenswachter.
Vanaf de Zimmerstrasse is hier in het stadsdeel Kreuzberg van de voormalige Berlijnse Muur weinig nog over. Ten tijde van de koude oorlog ligt Kreuzberg in een uithoek van West Berlijn tegen de muur aan. Het oostelijk stadsdeel SO36 is dan zelfs aan 3 kanten omringd door de Berlijnse muur en in die periode vooral bekend vanwege de alternatieve scene en de grote populatie aan Turken en ander buitenlanders. Voor mensen met geld is dit deel van de stad niet interessant, wat inhoudt dat de bevolking voornamelijk links georiënteerde jongeren en Turkse families zijn en daardoor de bijnaam “Klein Istanbul” krijgt. Na de val van de muur raakt Kreuzberg in een dip en veel mensen vertrekken naar de oostelijke stadsdelen waar wonen veel goedkoper is. Via de Bethaniendamm en Engeldamm komen we aan de Spree, waar de scheidslijn tussen West Berlijn en Oost Berlijn het water van de brede Spree in zuidoostelijke richting volgt. Hier steken we de Schillingbrücke over, die na WOII gespaard is gebleven en bij de bouw van de Berlijnse Muur op het grondgebied van Oost Berlijn komt te liggen in verboden gebied om eventuele vluchtelingen een oversteek te belemmeren. Toch proberen hier in de jaren 60, direct van de bouw van de muur, een aantal mensen naar het Westen te vluchten. Zij moeten het met de dood bekopen. Na de val van de muur is herstel en renovatie noodzakelijk en in 1990 wordt de Schillingbrücke weer opengesteld.
Broederkus Leonid Breschnew en Erich Honecker Trabant die de muur doorboort
Over de Schillingbrücke zijn we in het stadsdeel Friedrichshain en wandelen we naar rechts de Mühlenstrasse in waar we het langste overgebleven stuk van de Berlijnse Muur vinden. Hier staat een stuk van maar liefst 1316 meter dat in 1990 beschilderd is door 118 kunstenaars uit de hele wereld en dat bekend staat als de East Side Gallery. De beschilderingen verschillen erg in stijl en vertellen niet zelden een politiek verhaal, dat te maken heeft met vrijheid en een betere toekomst. Door vandalisme in de jaren negentig van de vorige eeuw is een groot deel van de oorspronkelijke graffiti van de wereldberoemde openlucht monument van de Duitse Tweedeling beschadigd. Maar sinds het jaar 2000 is een groot deel van de kunstwerken hersteld. Tot de bekendste kunstwerken op de muur worden gerekend de broederkus tussen de Russische President Leonid Breschnew en de DDR Staatsraadvoorzitter Erich Honecker van Dimitri Wrubel en de Trabant die door de muur breekt van Birgit Kinder. Ook in 2009 is nog bijna 2 miljoen Euro uitgetrokken voor behoud van deze graffiti. Bij een bezoek aan de East Side Gallery valt op dat er een stuk uit de muur ontbreekt. Dit deel met een lengte van 40 meter is in 2006 verplaatst naar een plekje tussen de Muur en rivier de Spree. Daar staat het parallel aan de oorspronkelijke muur. De reden van die verplaatsing is om een looproute tot stand te brengen tussen de rivier en O2 World, een grote overdekte Arena voor 17.000 bezoekers. In tegenstelling tot veel andere delen van de Berlijnse Muur bestond de muurzone hier uit slechts één muur, omdat het rivierwater van de Spree erachter een natuurlijke barrière is. De toegankelijke kant van de muur aan deze Spreezijde is ook voorzien van kleurrijke woeste graffiti.
Bernauserstrasse augustus 1961
Hier eindigen we de wandeling langs de laatste restanten van de Berlijnse Muur, die overgebleven zijn na de val op 9 november 1989 in het centrum van Berlijn. Maar voor een laatste opmerkelijke plek waar ook nog een stuk van de Berlijnse muur in bijna zijn volle omvang zichtbaar en gereconstrueerd is, moeten we naar de Bernauerstrasse. Deze straat vormt na de conferentie van Potsdam de grens van de Franse sector met de Russische sector, waarbij de huizen in Oost Berlijn staan, maar de stoep met de voordeur grondgebied van West Berlijn is. Hier loopt de “antifascistische verdedigingswal” vlak langs de huizen, waardoor de opgesloten bewoners van Oost Berlijn uitzicht hebben op het vrije Westen. De enige mogelijkheid om nog te kunnen ontsnappen naar het Wersten, is na de aanleg van de Berlijnse Muur in augustus 1961 vanaf de verdieping uit de ramen te springen, vaak met hulp van inwoners van het Westen, om aan het DDR Regime te ontsnappen. Foto’s van deze ontsnappingen gaan de hele wereld over. Deuren en ramen van deze huizen worden daarna snel dichtgemetseld! Als op 9 november 1989 een begin gemaakt wordt met de afbraak van de Berlijnse Muur, duurt het hier nog vrij lang, omdat eerst grote hoeveelheden puin moet worden verwijderd. Zo zijn er stukken van de muur blijven staan en overgebleven is dit stuk muur van 170 meter, dat je hier een redelijke indruk geeft van hoe de muur er in originele staat en nog vrijwel onbeschilderd is door graffiti, heeft uitgezien. Ook wordt er in 1999 de Mauergedenkstätte Bernauerstrasse gebouwd als een plek voor bezinning. Vanuit een toren aan de overkant van de Bernauerstrasse krijg je een goed overzicht hoe de muurzone vroeger is opgebouwd van twee stukken muur met daar tussenin het niemandsland. Tot het complex behoren verder een documentatiecentrum en een Kapel der Verzoening. De kapel herinnert aan de kerk die hier jarenlang in het niemandsland gestaan heeft, maar in 1985 alsnog door het DDR regime is opgeblazen.
Bernauserstrasse 11 - Vlucht van Familie Mathern augustus 1961
Deze themawandeling langs de scheidslijn tussen het voormalige West Berlijn en Oost Berlijn maakt duidelijk dat na de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 er niets zo belangrijk is dan zo snel mogelijk dit verderfelijke bouwwerk uit de weg te ruimen. Zo verandert in de jaren 90 de stad Berlijn in één grote bouwput en worden niet onderhouden stadswijken in het Oosten aangepakt. De plek van de voormalige muur wordt druk bebouwd en de infrastructuur gaat op de schop. Dat die val er moest komen, maakt de geschiedenis duidelijk. Immers de afbrokkeling van het Oostblok begint in 1985 onder de Russische President Michail Gorbatsjov. Maar ook de machteloosheid van de toenmalige DDR leiders, die leidt tot een massaal opkomende wens tot politieke veranderingen onder de DDR burgers. De drang naar het vrije Westen bepaalt dit laatste zetje, dat uiteindelijk leidt tot de hereniging van de beide Duitslanden op 3 oktober 1990!
Charles Aerssens
Dit thema is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Maar ten aanzien van wijzigingen of onvolledigheden in de tekst kan geen aansprakelijkheid worden aanvaard.
GIDS:
- ANWB Extra - Berlijn, Compacte reisgids met uitneembare kaart, ISBN 978901831480
Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gewijzigd op 28-12-2014 door C.P.J. Aerssens