DOOR HET POLDERLANDSCHAP VAN ’S GRAVENMOER

DOOR HET POLDERLANDSCHAP VAN ’S GRAVENMOER
Omgeving 's Gravenmoer - Raamsdonk - Waspik 15 KM

© L.A.W.V.VIA-VIA
Raamsdonk - Kunstwerk 'Footprint' op het Halve Zolenpad
Vertrekpunt
Afstand
Korte karakteristiek














 Parkeerplaats Sportcomplex, Wielstraat 29a, 5109 TK 's Gravenmoer
Ongeveer 14 km
De wandelroute ontleent zijn naam aan de vele polders rond 's Gravenmoer, waar het riviertje de Donge met zijn waterlopen beeldbepalend is voor het landschap. In het verleden is hier sprake van een weinig toegankelijk en nat moerassig veengebied als gevolg van de vele dijkdoorbraken, ook nog na de Sint Elisabethsvloed in 1421. In de eeuwen daarna is het gebied ten noorden van 's Gravenmoer omdijkt en ingepolderd. Hiervoor zijn lange sloten gegraven om het water af te voeren. De grond is gebruikt om de lange smalle percelen op te hogen, waardoor het Slagenlandschap is ontstaan. De slechte waterstaatkundige toestand levert tot ver in de 20ste eeuw problemen op. Vanaf 's Gravenmoer wandelen we in het stroomgebied van de Donge langs de Dongendijksche polder, de Gecombineerde Willemspolder, de Oostpolder, de Raamsdonksche Polders en de Polder van 's Gravenmoer. We komen op de route langs de Donge voorbij aan de plek waar eens de Groenendijkse Haven van Oosteind is geweest en het uit 1774 verdwenen schansje Borstlappenfort! We steken door naar Raamsdonk en wandelen over het Halve Zolenpad via de Raamsdonksche Polders naar Waspik. Het laatste traject door Waspik verloopt langs Theetuin 'De Lage Brug' opnieuw naar de Donge, waar we nu stroomopwaarts en over de Slapende Dijk terugkeren naar het vertrekpunt in 's Gravenmoer.

ROUTEBESCHRIJVING

Voor deze rondwandeling vertrekken we vanaf de parkeerplaats aan het sportcomplex in ’s Gravenmoer, waar we in de hoek bij het voetgangerpad naar rechts doorsteken naar de Dokter Koekkoeklaan, die we op de T-splitsing linksaf volgen tot op de Kerkdijk. Hier staan we bij de Nederlands Hervormde Martinus kerk. Het oudste deel van deze oorspronkelijk Katholieke kerk is de toren uit de 14de eeuw en de steunberen aan de westzijde. De toren is ingebouwd in het schip, dat stamt uit de 15e eeuw, en omstreeks 1500 wordt uitgebreid met een noordbeuk. Aan de zuidzijde komt een transeptachtige dwarskapel. Ook het driezijdig afgesloten koor stamt uit de 15e eeuw. De kerk komt omstreeks 1610 in de 80-jarige Oorlog definitief in Protestantse handen. Ze wordt in 1672 in brand gestoken tijdens de Franse bezetting, waarbij het dak en de gewelven worden vernield. In 1680 wordt ze herbouwd en worden ook de zuilen met lijstkapitelen en houten tongewelven aangebracht. Mogelijk is het schip verhoogd, waar de betrekkelijk lage triomfboog op kan duiden. De dwarskapel aan de noordzijde werd in 1900 afgebroken. In het interieur vallen op de eikenhouten kansel, het doophek en bijbehorend koperwerk uit 1680, en verschillende 17de en 18de eeuwse grafzerken. Het orgel wordt in 1715 gebouwd door Matthijs Verhofstadt (1677-1731) en in 1821 verbouwd door Cornelis van Oeckelen (1762-1837). In 1963 is de kerk gerestaureerd.

© L.A.W.V.VIA-VIA
's Gravenmoer - Kerkbos
Op de Kerkdijk bij de Nederlands Hervormde Martinus kerk gaat de route rechtsaf en verloopt achter de sluitboom langs het Kerkbos. We volgen de groengele markering en met de bocht mee komt de Kerkdijk samen met de oostelijke Dongedijk. We volgen het pad tot aan de stuw en brug over het riviertje de Donge, de hier de verbinding vormt tussen Dongen en ’s Gravenmoer. Hij stroomt verder naar Geertruidenberg en uitmondt in de Amer en Bergsche Maas. In een verre verleden had het riviertje nog geen eigen naam en werd het de 'Aa' genoemd, zoals bijna alle riviertjes. Het riviertje passeerde enkele donken. Daardoor ontstond de naam 'Donken aan de Aa', ofwel 'Donk Aa'. Hieruit ontstond de naam 'Dongen' en werd de rivier later De Donge genoemd. De Donge bracht welvaart met zuiver drinkwater en de snelle stroming, die aandrijfkracht voor de watermolens produceerde. Later werd de rivier gebruikt om huiden in schoon te spoelen.

© L.A.W.V.VIA-VIA
KNP67 op het dijkje langs de Donge
Bij de stuw steken we het bruggetje over en volgen bij KNP66 het zandpad op de westelijke oever van de breed stromende Donge, die prachtig begroeid is met koolzaad en fluitenkruid. Naar links hebben we zicht op de Dongendijksche Polder en de doodlopende Dongendijkse weg, die door het polderlandschap tot aan het dijkje langs de Donge loopt. We bereiken verderop bij KNP67 opnieuw een brug met stuw over de Donge. De fietsroute Vrachelen en Dongeroute komt er naar de westzijde en vervolgt de dijk noordwaarts. Het fietspad volgend komen we in het gebied van Staatsbosbeheer. Langs een nat broekbos komen we bij de kruising van waterwegen: westwaarts stroomt de Donge, in noordelijke richting het afwateringskanaal naar Raamsdonk en oostelijk een tak van de 's Gravenmoerse Vaart. Onze route volgt de Donge tot we naar links worden afgeleid naar KNP55 op de Groenendijk. We komen hier aan het voormalig gemaaltje Groenendijk.

Dit voormalige gemaaltje Groenendijk is nog een restant van wat eens de toegang is geweest van de Groenendijkse Haven, een vaart, die vanaf de Donge zuidwaarts gelopen heeft naar het kleine havengehuchtje Groenendijk en waar ze eindigt in een havenkom. Als Dongen in 1672 door de Fransen is platgebrand en er veel materialen voor de wederopbouw nodig is, wordt door Dongen en met toestemming van de Prins Willem Hendrik van Oranje Nassau in 1675 de Groenendijkse haven met loskade aangelegd voor het vervoer van bouwmateriaal naar Dongen, Gilze, Rijen en Alphen. Later wordt het haventje gebruikt voor de aanvoer van hooi en riet uit de Biesbosch, voor zaaghout en voor eikenschors ten behoeve van de leerlooierijen. Verder komen producten als wol, koloniale waren en vloeimest via de haven aan. Die haven is bijna 6 meter breed en daarmee alleen bevaarbaar voor kleine schepen.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Groenendijkse Haven - Voormalige gemaaltje Groenendijk
Met de komst van de suikerfabriek Van Campenhout & Compagnie in 1871, voor die tijd één der grootste van Nederland, komt de Groenendijkse Haven tot grote bloei door aanvoer van bieten en steenkool. Tijdens de bietencampagne in 1874 werken er 300 mensen! Als Van Campenhout in 1886 sterft, wordt de fabriek verkocht aan J. Bressers uit Dongen. De fabriek breidt nog aanzienlijk uit, maar men is ontevreden over de toestand van de haven. Zo komt er in 1893 tijdelijk een smalspoorbaan van de haven naar de fabriek. Volgens de jaaropgave van de havenmeester van 1895 worden er in de Groenendijkse Haven dat jaar totaal 1459 schepen gelost. In 1897 wordt er zelfs een elektrische smalspoorbaan aangelegd, een noviteit in die dagen. Geleidelijk verschuift de suikerbietenteelt echter naar de Zuid-Hollandse eilanden. De fabriek komt ongunstig te liggen en in 1901 fuseert ze met Jansen, Van Weel, Smit & Co. uit Roosendaal tot de N.V. Beetwortelsuikerfabriek Groenendijk. Na de bietencampagne van 1902 wordt de Groenendijkse suikerfabriek stilgelegd in 1905 gesloopt. Als in 1916 ook het Wilhelminakanaal gereed komt, is het met de Groenendijkse Haven zo goed als gedaan en het laatste stuk van de vaart op de voormalige haven verdwijnt tijdens de ruilverkaveling van 1981. Niets ter plaatse herinnert nog aan deze levendige periode aan de Groenendijkse Haven waar tijdens de hoogtijdagen er maar liefst vijf cafés in het buurtschap Groenendijk gestaan hebben.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Groenendijkse Haven - omstreeks 1985
Bij KNP55 op de Groenendijk wandelen we rechtsaf langs het voormalig gemaaltje Groenendijk en volgen het pad weer langs de Donge. We komen verderop voorbij bij de enigszins vervallen boerderij Quist. Hier heeft ooit in 1774 het nu verdwenen schansje Borstlappenfort gelegen, dat nog op oude topokaarten staat aangegeven. Het heeft deel uitgemaakt van de door militaire vestingbouwer Menno van Coehoorn (1641- 1704) bedachte verdedigingslinie voor Geertruidenberg. Hier is ook het inmiddels verdwenen Borstlappenveer geweest, een oud smokkelveer tussen het Hertogdom Brabant en het Graafschap Holland. Waarschijnlijk is het voetveer vernoemd naar de Familie Borstlap, die hier tot 1672 op de noordelijke oever van de Donge hebben gewoond. Naar het zuidwesten hebben we zicht op de grote, weidse Gecombineerde Willemspolder, die in het verleden een nat moerassig gebied was als gevolg van de vele dijkdoorbraken ook na de beruchte Sint Elisabethsvloed (1421). De Willemspolder wordt als polderorganisatie opgericht in 1712, nadat hij bedijkt is en er door Prins Willem Hendrik van Nassau (1649-1708) een polderbestuur is aangesteld. In het omdijkte gebied worden diepe lange sloten gegraven om het water af te voeren via sluizen. De grond wordt gebruikt om de percelen op te hogen. Zo zijn de lange smalle percelen ontstaan in dit typische Slagenlandschap.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Zicht op Raamsdonk vanaf de Verlengde Oude Melkhaven
Bij KNP53 steken we bij de brug de Donge over om dan even verderop bij KNP54 linksaf te slaan en het laantje van de Verlengde Oude Melkhaven te volgen in de richting van Raamsdonk. We zien dat op de route het dorpsgezicht wordt beheerst door de koepel van de St. Bavokerk. Met de bocht naar rechts en naar links bereiken we de bebouwing van Raamdonk. We lopen de Verlengde Oude Melkhaven uit tot we op het plein uitkomen van de Kerkstraat en de Stationstraat. We staan nu bij KNP64 in het centrum van Raamsdonk en slaan hier rechtsaf door de Stationstraat tot we aan KNP63 bij het voormalige stationnetje 18 van Raamsdonk komen, gelegen aan de oude Langstraatspoorlijn tussen ’s Hertogenbosch en Lage Zwaluwe, die in de volksmond al snel de naam Halve Zolenlijn krijgt en verwijst daarmee naar de schoenenindustrie in deze streek. Na WOII krijgt de Langstraatspoorlijn grote concurrentie van het vrachtverkeer en het busvervoer en besluit de Nederlandse Spoorwegen, ondanks fel protest. op 1 augustus 1950 het personenvervoer te staken. Het goederenvervoer blijft bestaan, maar op 28 mei 1972 wordt het tracé van ’s Hertogenbosch naar Raamsdonk gesloten. Nu ligt op het talud van het oude tracé tussen Raamsdonksveer en 's-Hertogenbosch een fietspad en wandelpad met de toepasselijke naam: het Halve Zolenpad.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Raamsdonk - voormalige stationnetje 18
Vanaf KNP64 gaat de route over het Halve Zolenpad richting KNP56. Als we het afwateringskanaal zijn overgestoken, passeren we een opmerkelijk kunstwerk ‘Footprint’ uit 2016 van kunstenaar Harald Vlugt. Het bestaat uit vier grote schoenzolen, die samen een soort poort vormen waar we doorheen wandelen. Deze schoenzolen staan symbool voor de schoen- en lederindustrie, die vroeger belangrijk was in deze Langstraat regio. Als je goed kijkt, kun je in de zolen ook een stoomlocomotief herkennen, die vroeger over deze spoorlijn reed. Ook het voor de regio zo typische Slagenlandschap zie je in het ontwerp terug. Het kunstwerk is gemaakt van cortenstaal en daarmee verwijst het materiaalgebruik naar de rails van de voormalige spoorlijn. We wandelen tot aan KNP60, waar een bankje een pauzemoment biedt. Linksaf gaat de route naar KNP61 op de Luiten Ambachtstraat. We wandelen even naar rechts en slaan dan bij de eerste mogelijkheid naar links de Zijlweg in. We laten de bebouwing van Raamsdonk achter ons en komen dan aan de brug over het Zuiderafwateringskanaal. We gaan hier rechtsaf over de Oude Straat in de richting van Waspik en volgen het asfalt langs dit Zuiderafwateringskanaal en de aan de rechterzijde gelegen polder De Dellen, die deel uitmaakt van de Raamsdonksche Polders.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Zuiderafwateringskanaal - Zicht op de Amercentrale Geertruidenberg
Het Zuiderafwateringskanaal is aangelegd in de periode 1887-1900 in samenhang met de in deze periode eveneens gegraven Bergsche Maas voor de afwatering van de Westelijke Langstraat. De Westelijke Langstraat in de omgeving van Waspik is laaggelegen en kent veel kwel, aangezien de Naad van Brabant, de scheidslijn tussen de zandgrond in het zuiden en de kleigrond in het noorden, er doorheen loopt. Ofschoon Waspik vrij diep in het binnenland ligt, heeft het toch te lijden gehad van de watersnoodramp van 1953. De polders lopen onder en de inwoners van buurtschap 't Vaartje moeten worden geëvacueerd. Later worden de Deltawerken uitgevoerd en valt de getijdenwerking weg. De afwatering vanaf Waalwijk via Capelle en Waspik verloopt nu via het afwateringskanaal van de Donge om bij het gemaal in Keizersveer uit te wateren op het Oude Maasje.

© L.A.W.V.VIA-VIA
Waspik - Den Bolder
Als de Oude Straat aan de bosrand komt en het Zuiderafwateringskanaal naar rechts afbuigt, kiezen we voor het smalle bospaadje naar rechts. We komen aan het einde aan de eerste huizen van Waspik in de Wieldrechtstraat. Op de T-splitsing even linksaf en meteen rechtsaf de Ambachtsherenlaan in, die we helemaal uitlopen en alle straten aan de linkerzijde negeren. Rechtsaf in de Kerkstraat staan we aan de Jan Strenge brug over het Zuiderafwateringskanaal. Deze brug is vernoemd naar Verzetsstrijder Jan Strenge (1911-1991) uit Waspik. Hij was in WOII lid van de verzetsgroep André, een verzetsgroep, die actief was in de Langstraat. Zijn werkzaamheden bestonden uit het verzorgen van onderdak aan geallieerde vliegeniers, het verstrekken van illegale papieren en bonkaarten, het zenden van gegevens naar Londen en het uitvoeren van sabotage werkzaamheden om de opmars van de Geallieerden te vergemakkelijken. Hij was als ‘Jan van Wanrooij’, zoals zijn verzetsnaam luidde, verantwoordelijk voor het onklaar maken van Duitse explosieven onder bruggen in en rond Waspik. Met die springladingen hoopten de Duitsers de Geallieerde opmars te stoppen. Eén van die bruggen was deze brug, waar de Duitsers 250kg explosieven onder hadden geplaatst. Het was een heldendaad, die veel slachtoffers heeft bespaard. De Waspikse verzetsman is hiervoor door de Amerikaanse generaal Eisenhower destijds schriftelijk bedankt en wordt meteen na de oorlog gezien als een held. Hij overleefde de oorlog en sterft in 1991. De plaquette op de brug is op 30 oktober 2010 onthuld door de weduwe van Jan Strenge.

© L.A.W.V.VIA-VIA
's Gravenmoer - Ophaalbruggetje naar Theetuin De Lage Brug
We volgen het pad voor de brug op de oever van het Zuiderafwateringskanaal tot aan het bruggetje verderop. Hier steken we naar rechts de waterloop over om dan naar links op de oever het Kanaalpad te volgen naar de brug aan de Schoolstraat. Onze route verloopt hier voor het tankstation van Texaco naar rechts over de ventweg langs de drukke Schoolstraat tot we bij het Sociaal Cultureel Centrum Den Bolder staan. Hier is een mogelijkheid voor ons om een rustmoment te nemen. Weer op pad voor het laatste traject terug naar ‘s Gravenmoer lopen we se Schoolstraat uit, steken de Stationstraat en het Halve Zolenpad over langs KNP76 en KNP90 en wandelen door de Spoorstraat voorbij KNP78 tot aan de splitsing van wegen naar Waspik-Boven en ’s Gravenmoer. We houden hier rechts aan op de ventweg langs het kunstwerk ‘Gemeenschapszin’(2005) , een sculptuur van Janny Kools voorstellend negen menselijke figuren en een hond, staande in een ronde sokkel van stenen met een gemetselde rand. Het is geplaatst op initiatief van Belangenvereniging Waspik-Boven. Als we aangekomen zijn bij KNP70 gaat onze route langs het Infopaneel van het Wandelroutenetwerk rechtsaf over het Kronkelpad langs de 's Gravenmoerse Vaart. Even verderop ligt aan de waterloop het ophaalbruggetje De Lage Brug naar Theetuin De Lage Brug, die open is als het ophaalbruggetje naar beneden is. Het landhuis ligt idyllisch op een eilandje aan de 's Gravenmoerse Vaart. Het eilandje heet al sinds de 18de eeuw ‘De Hoge Brug’ en staat als zodanig ook op de topokaart vermeld. De hoge brug speelt een rol bij de bevrijding van Waspik als de ‘Desert Rats’ van de Britse 7e Pantserdivisie met een M4 Shermantank op 29 oktober vanuit Waspik-Boven over de hoge brug oprukken en steun bieden aan de Schotten van de 51ste Highland Divisie, die op 30 oktober 1944 Waspik bevrijden.

© L.A.W.V.VIA-VIA
's Gravenmoer - Kronkelpad langs de ‘s Gravenmoerse Vaart
We volgen het Kronkelpad langs de ‘s Gravenmoerse Vaart tot we op de Wielstraat uitkomen bij KNP30. Hier gaat de route linksaf en na de oversteek van de ‘s Gravenmoerse Vaart wandelen we meteen rechtsaf over de Dongedijk. Waar de Dongedijk naar links afbuigt verloopt de route voorbij het bankje pal langs de Donge stroomopwaarts. We wandelen onder de hoogspanningsleidingen door en blijven ook bij het bruggetje, waar de gemarkeerde fietsroute naar de overkant van de Donge wordt geleid, op de oostelijke oever verder wandelen. Pas bij de afslag met de Slapende dijk verlaten we de Dongedijk. Op dit punt staat opmerkelijke grenspaal met het wapen van Holland en Brabant. Het is één van de 9 eikenhouten grenspalen, die de oude grens van tussen het Graafschap Holland en het Hertogdom Brabant zichtbaar moeten maken. Vanaf de 13de eeuw tot in de Franse tijd (1795) hebben ’s Gravenmoer en de westelijke Langstraat onder Hollands bestuur gestaan. We wandelen hier linksaf over de Slapende dijk tot we op de Wielstraat uitkomen bij KNP94. Nog een klein stukje naar rechts over het voetpad en na KNP69 bereiken we aan de linkerkant de inrit naar het sportcomplex, waar we deze rondwandeling zijn gestart.

Deze wandeling is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Maar ten aanzien van wijzigingen of onvolledigheden in de tekst kan geen aansprakelijkheid worden aanvaard.

Charles Aerssens

KAARTEN:

- TopoKaart 1:25.000, 44G Dongen
- Wandelroute uitgezet in eigen beheer.



Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gegenereerd op 05-07-2024 door C.P.J. Aerssens