De helft van het kalenderjaar 2022 ligt alweer achter ons! Voor de maand juli hebben we woensdag 13 juli in de agenda gezet om op pad te gaan in het Land van de Hilver. Charles heeft hier een rondwandeling door de westelijk ommelanden van Hilvarenbeek uitgezet. Het wordt een route van 17 kilometer door een afwisselend landschap bestaande uit weide- en akkerland en het bos- en heidegebied van Landgoed Gorp en Roovert. Voor deze wandeldag melden zich Hans, Arie, Lauran en Harrie aan. Theo heeft andere plannen en meldt zich af. En Wil en Jasper laten verstek gaan vanwege fysieke problemen.
Op het afgesproken tijdstip melden zich de krasse knarren op de parkeerplaats aan de St. Sebastiaanstraat direct gelegen aan het Vrijthof in het centrum van het landelijk gelegen Kempische dorp Hilvarenbeek. Het Vrijthof is als uniek Frankisch marktveld in 1967 tot beschermd dorpsgezicht verklaard. Al in de 15e eeuw groeit Hilvarenbeek uit tot een welvarende plaats aan een oude handelsroute. Getuige aan de periode is de aan de oostzijde van het Vrijthof gelegen R.K. Kerk Sint Petrus' Banden, een Gotische kerk uit de 14e en 15e eeuw. De toren met rijk versneden en gedetailleerde haakse steunberen is met een hoogte van 75 meter een prachtig exemplaar van de Kempense baksteengotiek en draagt een spits met een open koepeltje bekroonde peer uit 1615. De kerk, nog ouder dan de toren, heeft een verrassend interieur met fraaie barokaltaren, zeldzaam koperwerk en een uitzonderlijk mooi bewerkte preekstoel. Het orgel (1840) is van de hand van Bernard Petrus van Hirtum (1792-1875), die lange tijd ook organist op dit orgel is geweest.
In de oudste vermelding komt de naam ‘Hilvarenbeek’ voor als ‘Beek’. We vinden die in een akte uit 1157, aanwezig in de Abdij van Tongerlo, waarin een tweetal hoeven in erfpacht worden gegeven aan deze abdij. In de 14e eeuw staat het dorp bekend als “Beke der heyliger Hildevardi”, mogelijk een verwijzing naar Hilsondis, de vrouw van Graaf Ansfried, later Bisschop van Utrecht. Hilsondis, stichteres van de Abdij van Thorn, zou de eerste stenen kerk in Beek gesticht hebben. Vanaf de 14e eeuw treden ook de Hertog van Brabant en de Bisschop van Luik mede op als Heren van de heerlijkheid Hilvarenbeek. De rechten van de Brabantse hertogen komen in 1648 in handen van de Staten-Generaal, die van de Bisschop van Luik in handen van een aantal adellijke geslachten, de families Van Herlaer, Van Horne, Van Leefdael, Van Petershem en Van Merode. De rechten van de Heren van Hilvarenbeek verdwijnen in 1798 en in 1810 wordt Hilvarenbeek officieel een gemeente. Het Vrijthof heeft vroeger een openbare functie. Het is de plaats waar handel wordt gedreven en het is het centrum van bestuur en rechtspraak.
Op dit Frankisch marktveld, omzoomd door het groen van de lindebomen, valt in het bijzonder de majestueuze linde uit 1676 op, waaronder vroeger recht is gesproken. In de direct nabijheid van deze boom staat op een sokkel de markante bronzen kop van Anton van Duinkerken (1903-1968), gemaakt door Arthur Spronken. Anton van Duinkerken, pseudoniem voor Willem Asselbergs, was journalist, schrijver, redenaar en hoogleraar. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw was hij dé spil van de Groot-Kempische Cultuurdagen en een graag geziene gast in Hilvarenbeek als eredoctor van de Pickwick Club, op 15 februari 1943 opgericht door cultuur minnend Hilvarenbeek.
Aan de noordzijde van het Vrijthof vertrekken we op de hoek van St. Sebastiaanstraat bij museumbrouwerij De Roos, een unieke authentieke dorpsbrouwerij, die dateert van omstreeks 1850 en in 1933 is stilgelegd. De brouwerij is tot die tijd in bezit van de Familie de Leyer. Het feit dat een groot deel van de inventaris nog aanwezig is, maakt deze brouwerij tot een uniek monument en object van industriële archeologie met een brouwinstallatie op takkenbossen gestookte met open koperen ketels uit de tweede helft van de 19e eeuw. Doordat niet wordt overgeschakeld op pils, gaat de brouwerij ten onder. In 1993 worden de brouwerijgebouwen met brouwerij, woonhuis en poort aangewezen als beschermd monument door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. De museumbrouwerij is enkele jaren geleden in haar oude luister hersteld en is in het weekend geopend.
Door de Wouwerstraat starten we onze wandeling en komen even verderop bij nummer 3 langs een voormalig monumentaal fabriekspand, dat uit 1905 stamt. Het is gebouwd voor de firma M. de Lang en Co. als sigarenfabriek onder een steile mansardekap met wolfeinden. Oorspronkelijk zijn op de begane grond het tabaksmagazijn, op de verdieping de sigarenmakerwerkplaats en op zolder de sorteerkamer met elk een oppervlakte van 8 x 9 meter. Door een gang en trappenhuis gescheiden, liggen in het oostelijk gedeelte van de sigarenfabriek op de begane grond aan de straat een schaftlokaal met erachter de kistenkamer en privaat. Op de verdieping het kantoor en twee droogkamers en op de zolder twee magazijnen, waarvan het meest zuidelijke het sigarenmagazijn is geweest. Het gebouw heeft cultuurhistorische waarde als voorbeeld van de sociaaleconomische ontwikkeling van de nijverheid in de Brabantse Kempen en als voorbeeld van de typologische ontwikkeling van huisnijverheid naar een meer grootschalige sigarenproductie. Het pand is van belang vanwege de sobere stijl en de constructieve en technische voorzieningen.
Verderop in de Wouwerstraat komen we aan het klein parkje van Plein 40-45, waar we bij KNP57 rechtsaf slaan om dan naar links rond dit parkje de Loosstraat in te gaan. Op de kruising met de Herlaerstraat aangekomen steken we bij KNP58 recht over en volgen Groot Loo langs de woonwijk Elsakker tot we in het buurtschap Groot Loo komen. Dit gehucht staat al vanaf de 14e eeuw in de geschiedenisboeken als een landweg die loopt van Hilvarenbeek naar de gehuchten Gorp en Roovert. Aan beide zijden van de weg liggen vrij dicht op elkaar prachtige boerderijen, die hun oorsprong hebben in de 15e en 16e eeuw. Dit fraaie buurtschap is voor de bomenliefhebber echt de moeite waard. Drie boerderijen op rij hebben zeer mooie leilinden voor het pand staan, een fraaie kastanje en twee solitaire Hollandse lindes bekronen het geheel. De linden zijn karakteristiek voor de Brabantse boerderij als scherm tegen zon en wind en zijn vaak nog te vinden voor de oudere boerderijen. Verder zien we voor een boerderij een gigant van een populier met wel zes stammen. Een boom als een boeket reusachtige bloemen.
We houden rechts aan tot we bij KNP43 komen. Hier gaat onze route rechtsaf over de brede zandweg door het open gebied van de Loosche akkers. De zandweg buigt even naar rechts en meteen naar links tot er bij KNP44 staan. We wandelen naar rechts in de richting van KNP59 en volgen het grasbaantje op de beekoever van de smalle Roodloop. Bij KNP59 op de zandweg wandelen we even naar links tot we op de Goirlesedijk uitkomen. De route gaat linksaf en waar de Goirlesedijk naar rechts afbuigt wandelen we rechtuit over De Geul. Deze veldweg volgen we in westelijke richting met verderop de groengele routemarkering van het wandelroutenetwerk. Over de weilanden hebben we in noordelijke richting zicht op de Adahoeve, een melkveebedrijf. Als we nu doorlopen bereiken we KNP49. Daarna buigt de veldweg naar rechts en komen we bij KNP10 aan de bosrand van Landgoed Gorp en Roovert. Rechtuit volgen we de zandweg met links de bosrand en rechts het open landschap. Dan staan we op de kruising bij KNP11 aan het gebied met het Nestven, dat op de voormalige Beeksche Heide tussen Goirle en Hilvarenbeek ligt.
Dit Nestven is in 2008 in de oude glorie hersteld door een gedeelte van het bos rondom het Nestven te kappen. Bij KNP11 wandelen we rechtsaf met het Nestven aan onze linkerzijde. Bij de eerste gelegenheid slaan we linksaf en maken een omtrekkende beweging rond het Nestven. Bij de gemarkeerde bermpaal gaat de route linksaf door het bos tot we aan de westzijde van het Nestven staan. Hier is een picknicktafel! Een ideale plek voor een rustmoment. Hier wandelen we recht tegenover deze picknickplek het bospad in, die we helemaal uit lopen tot aan twee parallel verlopende zandwegen, die van elkaar gescheiden zijn door een prikkeldraad afrastering. We staan hier aan het Rondbosch en de landbouwgronden van Witvennen. De route over het zandpad gaat hier linksaf. Verderop komen we langs een parkeerplaats bij KNP48 en krijgen we zicht op open landbouwgebied. Verderop passeren KNP47 en komen aan het asfalt van Groot Loo bij een bankje en KNP46. Nu even naar rechts en direct weer naar links langs een afsluitboom een bomenlaantje in. Verderop buigt dit laantje naar links. We bereiken een onverharde Roovertsedijk met gescheiden fietspad, parkeerplaats en infobord.
Deze Roovertsedijk steken we recht over en de route gaat dan tot aan het punt waar het graspad naar links afbuigt. Hier nemen we naar rechts een smal olifantenpaadje tot op een zandweg langs het drassige gebied van het Grote Ven. We slaan hier linksaf en volgen het brede zandpad langs KNP75 naar KNP73. We slaan hier rechtsaf tot we aan een hekwerk komen dat toegang geeft tot het omheinde gebied van de Roovertsche Heide. Omstreeks 1903 wordt deze Roovertsche Heide aangekocht door de Oranjebond van Orde, een antisocialistische vereniging, opgericht in 1883 in Utrecht door Jonkheer Johan Hora Siccama van de Harkstede (1853-1928), met als doel door het ontginnen en bebossen van woeste gronden werkgelegenheid te verschaffen voor de in armoede levende bevolking uit de steden. Met het aanbieden van werkgelegenheid probeert men onrust onder de fabrieksarbeiders te voorkomen.
De Oranjebond werkt in de loop van haar bestaan steeds nauwer samen met de Nederlandse Heidemaatschappij, die op 14 september 1923 de Oranjebond overneemt. In1976 wordt dit gebied aangekocht door het Brabants Landschap. Met grootschalige boskap over een periode van 1978 tot 1993 is weer een groot deel van de oorspronkelijke heide teruggebracht. Een oppervlakte van ongeveer 100 hectare wordt begraasd door runderen en schapen, die het heidegebied in stand houden. Daarnaast zijn door opheffing van oude bedrijfspaden grote, rustige bosvakken gecreëerd. Deze zijn zeer geschikt als broedplaats voor vogels.
Voor het hek gaat de groengeel gemarkeerde route linksaf en we houden het eerste pad aan de rechterzijde aan naar KNP71. Even naar rechts en dan linksaf tot op de kruising van paden, waar we rechtsaf slaan en bij KNP71 uitkomen. Hier opnieuw naar links en dan rechtsaf komen we bij KNP70. Hier gaan we linksaf en komen langs de parkeerplaats aan het eind van het bos uit bij KNP93 met aan de rechterzijde de oude boswachterswoning ‘Oranjebond van Orde’ uit 1905 en ontworpen door de Hilvarenbeekse architect A. Verhoeven. Het huis ligt oorspronkelijk aan de nu al lang verdwenen tramlijn naar België en is gebouwd op de plaats van de afgebrande boerderij 't Zand. De oude bomen in de naaste omgeving van het huis wijzen hier nog naar. Oorspronkelijk heeft het een ossenstal, bergplaats voor gereedschappen en wagenhuis. De stal en wagenhuis zijn bij het woonhuis getrokken. Tussen het oude woon- en bedrijfsgedeelte zit een sprong in de voorgevel. Het opgaande werk bestaat uit handgevormde rode baksteen gemetseld in kruisverband, voorzien van een zwarte cementen plint. Boven het woongedeelte zien we in de topgevel een tegeltableau met de naam van de ontginningsmaatschappij "Oranjebond van Orde". Deze topgevel is niet authentiek. Oorspronkelijk is hier een chalet-achtige bekroning met makelaar en windveren. De boswachterswoning valt op de landschappelijke omgeving door zijn sobere ornamentiek en de gaafheid van het exterieur.
We vervolgen de klinkerweg en komen even verderop aan het voormalige atelier van de Rotterdamse graficus Andreas Schotel (1896-1984), die hier met zijn gezin sinds 1924 de zomermaanden doorbracht. Aanvankelijk bivakkeert hij in een stal op het terrein van de ‘Oranjebond’ en later in het piepkleine rode tuinhuisje ’De Schuttel’ op dat zelfde terrein. Later bouwt Andreas Schotel daar nog een slaapkamer bij van 2 x 2 meter en een piepklein atelier. In 2000 is ‘De Schuttel’, op initiatief van de Stichting Vrienden van Andreas Schotel Esbeek en de werkgroep Heemkunde Esbeek, gerestaureerd als blijvende blijk van waardering voor het werk van deze kunstenaar, die regelmatig in Esbeek werd gezien, fietsend door het dorp of tekenend en schilderend achter zijn schildersezel. Voor ons is het bankje bij ‘De Schuttel’ een idyllische plek om te pauzeren!
Weer op weg slaan we aan het einde van de klinkerweg op de T-splitsing rechtsaf (Spaaneindsestraat) langs Camping De Spaendershorst. We zijn hier in het bij Esbeek horende kleine buurtschap Spaendershorst, dat zijn naam te danken heeft aan Henric van der Spaendonck die zich hier in 1390 vestigt op Hoeve “De Clapstaart”. Deze familie is afkomstig van Spaendonck op de grens van Moergestel en Haghorst. Verderop passeren we een opmerkelijke lindeboom met infopaneel. Hierbij staat de tekst dat deze lindeboom in 1998, in het kader van “200 jaar” Noord-Brabant, als klein monument door de Werkgroep Heemkunde Esbeek is aangemeld op de lijst van meest fraaie lindebomen in ons land. In de 14e eeuw ligt achter deze linde Hoeve “Hof ten Eynde”. In die hoeve is eeuwenlang een herberg geweest. In 1680 woont er herbergier en boterkramer Jan Michiel Wouters, die er ook een winkel drijft. In 1710 is Mathijs van de Kieboom er herbergier. Wellicht is rond 1789 de laatste bewoner Jan van Laarhoven de planter van deze karakteristieke lindeboom. Een schets van Andreas Schotel laat deze boom zien. Aan de overzijde vinden we in een beeldentuin nog het kunstwerk ‘De Houthakker’ van de Esbeekse kunstenaar Hannes Verhoeven.
Aangekomen bij KNP91 wandelen we linksaf door het open landschap en volgen nu de route langs de sloten, de omheining van Camping De Spaendershorst en een boomkwekerij tot we aan een bomenlaantje komen, dat we oversteken. Het volgende traject brengt ons naar KNP94 in het oude buurtschap Hoog Spul. We wandelen linksaf tot we op de Spaaneindsestraat uitkomen. Hier even rechtsaf en dan meteen linksaf het zandpad in naar KNP2. We steken rechtover in de richting van KNP95 en slaan linksaf om na enkele tientallen meters rechtsaf de veldweg in te slaan. We zijn hier in het buitengebied Veldhoven
Waar we in een bocht in de Veldhoven een grote houten bank passeren, die is opgedragen aan Dré Rennen, die bergen werk verzet heeft om in de gemeente Hilvarenbeek een omvangrijk netwerk aan wandelpaden, verbonden door knooppunten, te realiseren. Het bochtige wandelpad, op enkele plekken omzoomd met bomen, leidt ons naar KNP41. We komen uit op het brede zandpad van de Heistraat. Hier verloopt de groengele markering van het wandelroutenetwerk opnieuw parallel aan de geelrode markering van het Brabants Vennenpad.
Over de Heistraat keren we langs KNP97 terug naar de bebouwing van Hilvarenbeek. Aangekomen bij KNP97 slaan we linksaf de Koestraat in. De Koestraat is een van de oudste straten van Hilvarenbeek. Een van de opvallendste gebouwen is de voormalige pastorie met koetshuis op nummer 23, gebouwd omstreeks 1834 door Pastoor Martinus van Asten nadat hij op deze plek de oude schuurkerk en pastorie, het voormalige huis van kanunnik Andries van den Nieuwenhuijsen, heeft laten afbreken. Het is ook hier in Hilvarenbeek dat na de Vrede van Munster in 1648 de Protestanten de Katholieke eredienst verbieden. Maar in 1671 wordt aan de Koestraat een schuurkerk gebouwd die in 1760 door de familie Smulders uit 's-Gravenhage geschonken wordt aan de katholieke geloofsgemeenschap van Hilvarenbeek.
Dit pand uit 1834 doet dienst als pastorie tot 1954 als Pastoor dr. E. Kocken een nieuwe pastorie op de Vrijthof laat bouwen. Maar nog altijd straalt de voormalige pastorie de allure uit, die het begin 1900 heeft gekregen onder de toenmalige bouwpastoor Leonardus Jurgens (1852-1916), zoon van een margarine-baron uit Oss. Niet alleen de robuuste buitenkant met aan de zijkant aan de ene kant de diensterswoning en aan de andere kant het koetshuis, maar vooral ook de entree, de vele ornamenten aan de plafonds en geëtste ramen, verraden de ambities van deze pastoor die hier gewoond heeft van 1901 tot aan zijn overlijden in 1916. Van 1965 tot 1984 is de pastorie in gebruik als jeugdherberg. Daarna is het pand door de jeugdherbergcentrale verkocht en hebben erin de loop der tijd vele restauraties plaatsgevonden. Zo is in de voormalige serre van Koestraat 23 achter het behang een muurschildering naar voren gekomen met afbeeldingen van de oude kerk van Esbeek, waarop meneer pastoor vanaf de pastorie uitzicht had. De plaatselijke kunstschilder Janus Kluitmans heeft in 1986 de muurschildering gerestaureerd. Nu is er de Bed & Breakfast ’t Vaticaan gevestigd.
Aan het einde van de Koestraat komen we weer op het Vrijthof, waar we onze rondwandeling gestart zijn. Hier staat recht voor ons het oorlogsmonument 'Feniks', een bronzen beeld van een vogel, geplaatst op een voetstuk van natuursteen met de tekst: 'Zij die vielen' en de namen van de 25 burgers van Hilvarenbeek die in de Tweede Wereldoorlog of tijdens de politionele acties in het voormalige Nederlands-Indië door oorlogsgeweld zijn omgekomen. Het is een sculptuur van Jacques Kreykamp (1916-1971) en is onthuld op 9 oktober 1960. De naam van de eerder genoemde Alida Lion (1917-1943) ontbreekt hier, maar sinds september 2011 heeft zij hier naar joods gebruik een eigen steen gekregen. Hier op het Vrijthof eindigt onze wandeling, maar niet zonder een gezellige nazit met een pilsje op het terras van Grand-Café De Zwaan. Natuurlijk wordt nog even gediscussieerd over de laatste stoffige kilometers op de rulle zandweg van de Heistraat, die een echte kuitenbijter was. Dit lastige traject willen we snel vergeten.
Charles Aerssens
30 juli 2022
Lange Afstand Wandelvereniging "VIA-VIA".
Gegenereerd op 30-07-2022 door C.P.J. Aerssens